Күлтегін ескерткіші
Әр халықтың қалыптасу, даму жолында өзіне тән ерекшеліктері бар. Бұл тарихи құндылықты зерделеп жарыққа шығару қай мемлекетте болмасын маңызды мәселелердің біріне айналған.
Кеңестер Одағы кезінде өткен тарихымызды зерттеу мүмкін болмады. Сондықтан болар ата-бабамыздың бай мұрасы Түркі әлемін зерттеуде ғалымдарымыздың негізгі еңбектері егемендіктен кейін ғана көріне бастады.
Түркі халықтарының көне дәуірдегі ұзақ ғасырлық мәдени мұраларының бірі – Күлтегін ескерткіші. Орхон-Енисей жазуына жататын маңыздылығы жағынан баға жетпес құнды дүние.
Бізге жеткен Түркi тарихы да осы VII-VIII ғасырларда жазылған Орхон-Енисей жазба ескерткіштері арқылы белгiлi болды. Ескерткiш бiр заманда түркiлер мекендеген Енесей өзенiнiң бойы мен қазiргi моңғол Халық Республикасының астанасы Улан-Батордың батысындағы 400 километр жердегi Орхон өзенi бойындағы Кошо-Цайдам ойпатында орналасқан. Оны алғаш тауып, ғылым әлемiне мәлiмдеушi-орыс ғалымы Н. М. Ядринцев. 1890 жылы Гейкель басфин – угор қоғамының, 1901 жылы В. Радлов бастаған Орыс ғылым Академиясының Экспедициялары ескерткiш орнатылған жерге барып, жазуды өз көздерiмен көрiп, тексерiп қайтады. 1902 жылы Ужчжоудағы ағылшын консулы К. Кэмппель Күлтегiн ескерткiшiне бiрсыпыра зертеу жұмысын жүргiздi. 1909 жылы француз саяхатшысы Де Ля Кост келiп кетсе, 1912 жылы ғалым В. Л. Котвич зерттеу жұмыстарын жүргiздi. 1958 жылы монгол – чехославак бiрiккен ғылыми экспедициясы Күлтегiн ескерткiшiнiн орнына қазба жұмыстарын жүргiздi. Бұған басшылық еткен чех археологы Л. Иисль. Бұл В.В. Радловтан кейiнгi жасалған қазба жұмысы едi. Қазба жұмыстары үстiнде қорған астынан екi кiсiнiң тасқа әдемi ойылып жасалған бас мүсiнiн кездестiрдi. Оның бiрi Күлтегiнiң, екiншi әйелiнiң мүсiнi екені анықталды.[1,13-б] Күлтегiнге арналған ескерткiш пирамида тәрiздi. Биiктiгi 3,15 метр, енi 1,24 метр, қалыңдығы 0,41 метр. Ескерткiштiң жоғарғы жағы бес бұрышты, қырларында айдаһардың суреттерi мен қаған таңбалары бейнеленген. Екiншi жағында ескерткiштiң орнатылған күнi – бiрiншi тамыз, 732 жыл деп жазылған.
Ескерткіштің негізгі бетінде 40 жол жазу бар, ол ескерткіштің сол жақ бетіндегі 13 жол жазудың жалғасы. Түркологиялық әдебиеттерде ескерткіштегі 40 жол «Үлкен жазу» /КТБ/, ал 13 жол жазу кіші жазу /КТМ/ деп аталады. [2, 450-458-б]
Ескерткiш негiзiнен табғаш (Қытай) және көне түркi жазуымен толтырылған. Ескерткiш бетiндегi Қытай жазуы 732 жылы Қытай императоры Хусен-Цунг тарапынан бедерленген. Мұнда қытайша ескерткiштiң қысқаша мәнi айтылған. Қытай жазуы алғаш орысша, французша, содан кейiн немiс, ағылшын және кейiнгi кездерi түрiк тiлдерiне аударылды. Жазудын үстiнде қытайша бiр сөйлем бар, онда «Марқұм Күлтегiн жазуы» делінген.
привет я тебе дал ответ из этого сформулируй
Марийский край в начале 17 века. Смутное время. Что такое «Смутное время»?Это период в истории России (начало 17 века), когда на страну обрушился целый ряд бедствий. 1. Прервалась династия Рюриковичей. Шла борьба за русский трон, происходилачастая смена правителей.2. Стихийные бедствия, неурожай, голод.3. Появление самозванцев.4. Народные восстания. 5. Польская и шведская интервенция. Федор Иванович (1584-1598) Борис Федорович Годунов Фактическое правление в 1584-1598 г. 1591 г.Гибель царевича Дмитрия в Угличе 1589 г. – учреждение патриаршества(Иов) 1590-1595 гг.русско-шведская война Тявзинский мир 1595 г. РоссиявернулаИвангород, Ям,Копорье, Корелу 1597 г. – указ об «урочных летах»(5-летний срок сыска беглых крестьян) Борис Годунов (1598-1605) Борис Годунов исын его Федор В 1598 г. Земский собор избрал царем Бориса Годунова Голод 1601-1603 гг. Сотни тысяч людей погибли Тысячи крестьян бежали на юг Начались восстания(восстание Хлопка в 1603 г.) Обострились социальные противоречия Усилился экономический и социальныйкризис Началасьгражданская война(Смута) Лжедмитрий I(Григорий Отрепьев) Марина Мнишек,дочьсандомирскоговоеводы Октябрь1604 г. В апреле 1605 г.умер Борис Годунов Июнь 1605 г. Поляки не были довольны тем, чтоне передал обещанные земли ине обратил русских в католичество Православное духовенство опасалосьцаря, пренебрегающегорелигией и обычаями Служилые люди были обижены близостью к царю поляков Жители Москвы страдали от «загостившихся» поляков Крестьяне и казаки обманулись в своихожиданиях на улучшения их положения Свадьба8 мая 1606 г. Убит в результате заговора 17 мая 1606 г. Василий Шуйский (1606-1610) «Выкрикнут» 19 мая 1606 г.на
АС1В = 1/2*157 = 78 30
АСВ = 1/2*203 = 101 30
ответ 78 30 и 101 30 и 157 203