Сақ мәдениеті — ерте темір дәуірінде Қазақстан мен оған жапсарлас өлкелерді мекендеген тайпалар қалдырған археологиялық ескерткіштер жиынтығы. Бұл тайпалардың тарихы бізге сақ атауы негізінде көне парсы және грек жазба деректерінен жеткен. Археологиялық зерттеулер Қазақстандағы Сақ мәдениеті жөнінде (б.з.б. 7 — 3 ғ-лар) неғұрлым толығырақ деректер береді. 1930 жылдардың соңында басталған зерттеу жұмыстары іс жүзінде 1946 жылдан кейін ғана кеңінен өрістеді. Жетісу, Төменгі Сырдария, Орталық, Солтүстік, Шығыс Қазақстанда Сақ мәдениеті ескерткіштері ашылды, көптеген қорымдар, ғұрыптық орындар, т.б. жәдігерлер қазылып, зерттелді. Жетісудағы Есік (Алтын адам) Бесшатыр обалары мен көптеген көмбелер, Сырдың төменгі ағысындағы Үйғарақ қорымы, Орталық және Солтүстік Қазақстандағы Тасмола мәдениетінің обалары, Шығыс Қазақстандағы Берел, Шілікті қорымдары, т.б. көптеген нысандар көне сақтардың тамаша ескерткіштері ретінде танымал. Кең байтақ аумақтарға тарағандықтан, әр өлкенің мәдениетін зерттеудің өзіндік жүйелері қалыптасқан.
Несмотря на хронологический разрыв, Куш является культурным и политическим преемником прежнего царства Керма, которое было важным соперником Египта, однако было завоёвано Тутмосом I.
Первые развитые сообщества обнаруживаются в Нубии во времена Египетской Первой династии (3100—2890 гг. до н. э.). Около 2500 г. до н. э. египтяне начали продвигаться на юг, и от них происходит большинство наших знаний о Куше. Эта экспансия была остановлена упадком Среднего царства Египта и вторжением гиксосов, ставших союзниками кушитов. После установления Нового царства к 1550 г. до н. э. египетская экспансия возобновилась, однако на этот раз она встретила организованное противодействие. Историки не уверены, оказали ли это противодействие отдельные города или одна объединённая империя. Также продолжаются споры, была ли государственность основана местными жителями или привнесена из Египта. В результате вторжения регион стал владением Египта под контролем Тутмоса I, чья армия поддерживала власть благодаря ряду крепостей. Нубия, вплоть до четвёртого и пятого порога Нила, была включена в состав Египта при XVIII династии Нового царства и на пять веков подчинена наместникам фараона, носившим титул царский сын Куша. С распадом Нового царства в районе 1070 гг. до н. э. Куш стал самостоятельным государством со столицей в Напата[4].