Қазақ этносы үшін ұрпақтың маныздылығын А.Қайдар былай атап өтті: ... өмірге қазақ болып келіп, қазақ қауымында өсіп-өнген адам ағайын-тумалары мен жекжат-жұрағатына ыждағатпен қарағанмен, қашанда өз кіндігінен тараған ұрпағына өзгеше мəн бергені белгілі. «Ұлымды ұяға, қызымды қияға қондырам» деп, шарқ ұрып, елін жаудан, есігін құрттан, малын жұттан сақтап, білек сыбана еңбек етіп келеді».
Ұрпақты біз үш түрлі, бірақ бір-біріне жақын мағынада түсіне аламыз.
қазақтың дәстүрлі ғұрпы бойынша бір атадан өрбіп жалғасқан он атаға дейінгі туыстас үрім-бұтақ. Олар: әке, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене, жүрежат, туажат, жекжат, жұрағат. Ата салты бойынша араға жеті ата толған соң, яғни ұрпақ жүрежатқа жеткеннен кейін “Жеті атаға толыстық, жеке ел болыстық” деп есептеген. Мұндайда екі ақ боз үй тігіліп, ақ боз бие құрбандыққа шалынып, ақсақалдардың бәтуасымен әр ауыл өз алдына енші алысқан. Осыдан кейін екі арада қыз алысып, қыз беріскен құдандалық қарым-қатынастар басталған;
халықтың табиғи өсіп-өнуінде ата-ана, балалар, немерелер — туыстығы жалғасқан үш ұрпаққа жатады; әке мен бала, шеше мен қыз туған уақыт аралығы ұрпақтың ұзақтығы деп аталады (30 жылға жуық);
демографияда — әдетте бір жыл бойына дүниеге келген адамдар; ұрпақтардың тұрғылас, қатарлас өмір сүруі, өзара қарым-қатынаста болуы халықтың өмір жасының құрылымын құрайды.
Ұйым қызметіне тікелей немесе жанама әсер ететін физикалық, әлеуметтік, Ұйымдастырушылық және экономикалық шарттардың жиынтығы.[1]
Қазіргі қазақ тілінде ұрпақ сөзі көп мағынаны береді. Мәселен, Қазақ әдеби тілінің 15 томдық сөздігінің 14 томында алты түрлі мағынасын атаған: Бірінші мәні – ұрпақ нақты адамның отбасы. Екінші мағына – келесі ұрпақ. Егер бірінші мағынада аке және оның балалары туралы айтылса, мұнда жалпы акелер және балалар ұрпақтары туралы айтылып тұр. Үшінші мәні – өмір жалғасы, болашағы. Біз үшін ұрпақ сөзінің мәні тек семантикалық құрылымында басты болып келмейді, барлық концептердің блогында: бесік, ұрпақ, бала, ұл, қыз, бірігіп "ұрпақ" мағынасын береді. Қазақтар үшін, ұрпақ - өмірдің жалғасы, мәңгілік өмірді қамтамасыз ету. Сондықтан қазақтар үшін өмірдің мәні, балаларды дүниеге әкеліп, лайықты тәрбие беру. Тұжырымдап келгенде ұрпақ концептінің құндылығы осы мағынаға негізделеді және басқада бірқатар концептердің құрамдас бөлігіне кіреді. Яғни, «туыстық» концептісінің мағынасы келесі ұрпақты тәрбиелеу. Төртінші мағынасы - халық. Осы мағынаға мысал ретінде Т. Молдағалиевтің мынадай өлең жолдары келтірілген.
Соққанда қуаныштың желі бұрқап,
Жарқырар ұлы Абайдың елі шырқап,
Үлкендер бір жиындарда ақыным деп
Еске алар шапағатпен мені де ұрпақ.
(Т. Молдағалиев. Шақырады)
Біздің ойымызша, мұнда "халық" деген сөзді емес, бізден кейінгі бақытты өмір сүретін ұрпақ мағынасын білдіреді. Өйткені “халық” сөзі – ұрпақ мағынасына қарағанда, тұрақты ұғым. Бесінші мәні – балалар. Бұл мән басқалармен салыстырғанда нақты бірінші ұрпақ мағынасын білдіреді. Иллюстративті материал осы сөздерді растайды.
Ұл-қыздарың – ұрпағың,
Еркелеп өссін қасыңнан.
Атағың артсын, қарағым.
Қол үзбей тату досыңнан.
(К. Əзірбаев)
Ұрпақ сөзі басқа сөздермен жалғасып фразеологизм құрап мағынасы ауысады. Мысалы: жаңа ұрпақ, жас ұрпақ, сан ұрпақ.
Мұның бəрі арман ғой қанат талар,
Алыс емес күнім де аяқталар.
Тар кезеңде тартыншақ болғаныма
Келетұғын жас ұрпақ аяп қарар.
(Т. Молдағалиев. Шақырады)
Осы тұрғыда жас ұрпақ концептісінің жаңа мағынасы ашылады. "Ұрпақтар – өмір мен ата-баба ісіне шынайы бағасын беретін адамдар." Келесі мысалда жас ұрпақ фразеологизмі мүлде басқа мағынада айтылады: Ежелгі Оғыз елінің көне қонысына дихангершілік қайта келді, күнге шағылған батыр кетпеннің жарқылы сол: бұл аудан бақ айналып, береке дарыған, салтын сақтаған ел атанды. Ең ғанибеті, өмірдің өзіне қарсы жүзетін жас ұрпақ өсіп жетілді. (Д. Досжанов. Дария). Келтірілген мысал жас ұрпақ фразеологизмінің жаңа бағытын ашып тұр “жас ұрпақ – міндетті түрде өмірге жаңа леп, жаңа идеялар, өзгерту, т. б. енгізеді” қазақтар, бір жағынан, салт-дәстүрлер сақтауы мен сабақтастығын жақтайтын, бір жағынан, өмір сүру салтында міндетті түрде өзгеріс болатынын түсінген, өйткені, тек дәстүрлі және жаңа инновациядардың үйлесімділігі дамудың кепілі болып табылады.
Ұрпақтан ұрпаққа жалғасу фразеологизмінде ұрпақ сабақтастығын жүзеге асыру шарттары айқын көрінеді
Внутренняя политика Екатерины II Свои главные задачи она видела в укреплении самодержавия, реорганизации государственного аппарата с целью его усиления, в упрочении международного положения России.
Екатерина II объявила себя преемницей Петра I. Уже в начале царствования она сосредоточила в своих руках всю законодательную и распорядительную власть. Законодательным органом был Сенат. В 1763 г. Екатерина разделила Сенат на 6 департаментов, каждый с определёнными полномочиями и компетенцией. Тем самым она ослабила его как законодательный орган. В 1764 г., чтобы подавить стремление к отделению на Украине, Екатерина II ликвидировала гетманство (автономию). В 1654 г. Украина вошла в состав России на правах самой широкой автономии. Екатерина II считала, что для внутренней прочности многонациональная империя должна управляться по единым принципам. Осенью 1764 г. она назначила на Украину генерал - прокурора П.А. Румянцева. В самом начале правления Екатерина решила урегулировать отношения Церкви и светской власти. Со времён Петра I Церковь была подчинена государству. Финансовая ситуация в стране была тяжёлой, а Церковь была крупным собственником в государстве. Екатерина II была православной, выполняла все православные обряды, но она была прагматичной правительницей. Чтобы пополнить государственную казну, в 1764 г. она провела секуляризацию (обращение государством церковной собственности в светскую) церковных земель. Было упразднено 500 монастырей, казне перешёл 1 млн. душ крестьян. За счёт этого государственная казна была значительно пополнена. Это позволило ослабить финансовый кризис в стране, расплатиться с армией, которая давно не получала жалованья. Влияние Церкви на жизнь общества значительно сократилось. В своей политике Екатерина II стала опираться на дворянство. Дворянство было опорой престола и осуществляло важнейшие функции: дворяне были организаторами производства, полководцами, крупными администраторами, придворными.
Екатерина II стала проводить так называемую политику просвещённого абсолютизма. С самого начала правления Екатерина II начала стремиться к достижению внутренней устроенности государства. Она считала, что несправедливости в государстве можно искоренить с хороших законов. И она задумала принять новое законодательство вместо Соборного Уложения Алексея Михайловича 1649 г., которое бы учитывало интересы всех сословий. С этой целью в 1767 г. была созвана Уложенная Комиссия. Екатерина II была европейски образованной женщиной и разделяла взгляды западноевропейских мыслителей на крепостничество как антигуманное явление. Но ко времени вступления на престол она хорошо изучила страну и общество, которыми теперь управляла. Она понимала, что между отвлечёнными рассуждениями западноевропейских просветителей о свободе и российской реальностью - огромная разница. Около половины помещичьих крестьян находились на положении рабов. На крепостном праве держалось всё помещичье хозяйство. Крепостное право стало привычным, будничным явлением, естественным состоянием для крестьян. Кроме того, Екатерина была убеждена, что русский народ духовно не развит и пока не готов сам заботиться о себе. К столь радикальным изменениям в судьбе, как отмена крепостного права, его нужно готовить постепенно в течение длительного времени. Россия была не готова к новому общественному устройству, и ставить вопрос об отмене крепостного права в России она не могла.
Екатерина II провела ряд реформ, в том числе губернскую реформу, судебную реформу, дала «Жалованную грамоту дворянству», «Жалованную грамоту городам», пыталась проводить реформу и в области образования. Оценки ее правления (См. в хрестоматии статью «Историческое значение деятельности Екатерины II. Различные оценки историков.») в исторической науке не однозначны
Внутренняя политика Екатерины II Свои главные задачи она видела в укреплении самодержавия, реорганизации государственного аппарата с целью его усиления, в упрочении международного положения России.
Екатерина II объявила себя преемницей Петра I. Уже в начале царствования она сосредоточила в своих руках всю законодательную и распорядительную власть. Законодательным органом был Сенат. В 1763 г. Екатерина разделила Сенат на 6 департаментов, каждый с определёнными полномочиями и компетенцией. Тем самым она ослабила его как законодательный орган. В 1764 г., чтобы подавить стремление к отделению на Украине, Екатерина II ликвидировала гетманство (автономию). В 1654 г. Украина вошла в состав России на правах самой широкой автономии. Екатерина II считала, что для внутренней прочности многонациональная империя должна управляться по единым принципам. Осенью 1764 г. она назначила на Украину генерал - прокурора П.А. Румянцева. В самом начале правления Екатерина решила урегулировать отношения Церкви и светской власти. Со времён Петра I Церковь была подчинена государству. Финансовая ситуация в стране была тяжёлой, а Церковь была крупным собственником в государстве. Екатерина II была православной, выполняла все православные обряды, но она была прагматичной правительницей. Чтобы пополнить государственную казну, в 1764 г. она провела секуляризацию (обращение государством церковной собственности в светскую) церковных земель. Было упразднено 500 монастырей, казне перешёл 1 млн. душ крестьян. За счёт этого государственная казна была значительно пополнена. Это позволило ослабить финансовый кризис в стране, расплатиться с армией, которая давно не получала жалованья. Влияние Церкви на жизнь общества значительно сократилось. В своей политике Екатерина II стала опираться на дворянство. Дворянство было опорой престола и осуществляло важнейшие функции: дворяне были организаторами производства, полководцами, крупными администраторами, придворными.
Екатерина II стала проводить так называемую политику просвещённого абсолютизма. С самого начала правления Екатерина II начала стремиться к достижению внутренней устроенности государства. Она считала, что несправедливости в государстве можно искоренить с хороших законов. И она задумала принять новое законодательство вместо Соборного Уложения Алексея Михайловича 1649 г., которое бы учитывало интересы всех сословий. С этой целью в 1767 г. была созвана Уложенная Комиссия. Екатерина II была европейски образованной женщиной и разделяла взгляды западноевропейских мыслителей на крепостничество как антигуманное явление. Но ко времени вступления на престол она хорошо изучила страну и общество, которыми теперь управляла. Она понимала, что между отвлечёнными рассуждениями западноевропейских просветителей о свободе и российской реальностью - огромная разница. Около половины помещичьих крестьян находились на положении рабов. На крепостном праве держалось всё помещичье хозяйство. Крепостное право стало привычным, будничным явлением, естественным состоянием для крестьян. Кроме того, Екатерина была убеждена, что русский народ духовно не развит и пока не готов сам заботиться о себе. К столь радикальным изменениям в судьбе, как отмена крепостного права, его нужно готовить постепенно в течение длительного времени. Россия была не готова к новому общественному устройству, и ставить вопрос об отмене крепостного права в России она не могла.
Екатерина II провела ряд реформ, в том числе губернскую реформу, судебную реформу, дала «Жалованную грамоту дворянству», «Жалованную грамоту городам», пыталась проводить реформу и в области образования. Оценки ее правления (См. в хрестоматии статью «Историческое значение деятельности Екатерины II. Различные оценки историков.») в исторической науке не однозначны
Қазақ этносы үшін ұрпақтың маныздылығын А.Қайдар былай атап өтті: ... өмірге қазақ болып келіп, қазақ қауымында өсіп-өнген адам ағайын-тумалары мен жекжат-жұрағатына ыждағатпен қарағанмен, қашанда өз кіндігінен тараған ұрпағына өзгеше мəн бергені белгілі. «Ұлымды ұяға, қызымды қияға қондырам» деп, шарқ ұрып, елін жаудан, есігін құрттан, малын жұттан сақтап, білек сыбана еңбек етіп келеді».
Ұрпақты біз үш түрлі, бірақ бір-біріне жақын мағынада түсіне аламыз.
қазақтың дәстүрлі ғұрпы бойынша бір атадан өрбіп жалғасқан он атаға дейінгі туыстас үрім-бұтақ. Олар: әке, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене, жүрежат, туажат, жекжат, жұрағат. Ата салты бойынша араға жеті ата толған соң, яғни ұрпақ жүрежатқа жеткеннен кейін “Жеті атаға толыстық, жеке ел болыстық” деп есептеген. Мұндайда екі ақ боз үй тігіліп, ақ боз бие құрбандыққа шалынып, ақсақалдардың бәтуасымен әр ауыл өз алдына енші алысқан. Осыдан кейін екі арада қыз алысып, қыз беріскен құдандалық қарым-қатынастар басталған;
халықтың табиғи өсіп-өнуінде ата-ана, балалар, немерелер — туыстығы жалғасқан үш ұрпаққа жатады; әке мен бала, шеше мен қыз туған уақыт аралығы ұрпақтың ұзақтығы деп аталады (30 жылға жуық);
демографияда — әдетте бір жыл бойына дүниеге келген адамдар; ұрпақтардың тұрғылас, қатарлас өмір сүруі, өзара қарым-қатынаста болуы халықтың өмір жасының құрылымын құрайды.
Ұйым қызметіне тікелей немесе жанама әсер ететін физикалық, әлеуметтік, Ұйымдастырушылық және экономикалық шарттардың жиынтығы.[1]
Қазіргі қазақ тілінде ұрпақ сөзі көп мағынаны береді. Мәселен, Қазақ әдеби тілінің 15 томдық сөздігінің 14 томында алты түрлі мағынасын атаған: Бірінші мәні – ұрпақ нақты адамның отбасы. Екінші мағына – келесі ұрпақ. Егер бірінші мағынада аке және оның балалары туралы айтылса, мұнда жалпы акелер және балалар ұрпақтары туралы айтылып тұр. Үшінші мәні – өмір жалғасы, болашағы. Біз үшін ұрпақ сөзінің мәні тек семантикалық құрылымында басты болып келмейді, барлық концептердің блогында: бесік, ұрпақ, бала, ұл, қыз, бірігіп "ұрпақ" мағынасын береді. Қазақтар үшін, ұрпақ - өмірдің жалғасы, мәңгілік өмірді қамтамасыз ету. Сондықтан қазақтар үшін өмірдің мәні, балаларды дүниеге әкеліп, лайықты тәрбие беру. Тұжырымдап келгенде ұрпақ концептінің құндылығы осы мағынаға негізделеді және басқада бірқатар концептердің құрамдас бөлігіне кіреді. Яғни, «туыстық» концептісінің мағынасы келесі ұрпақты тәрбиелеу. Төртінші мағынасы - халық. Осы мағынаға мысал ретінде Т. Молдағалиевтің мынадай өлең жолдары келтірілген.
Соққанда қуаныштың желі бұрқап,
Жарқырар ұлы Абайдың елі шырқап,
Үлкендер бір жиындарда ақыным деп
Еске алар шапағатпен мені де ұрпақ.
(Т. Молдағалиев. Шақырады)
Біздің ойымызша, мұнда "халық" деген сөзді емес, бізден кейінгі бақытты өмір сүретін ұрпақ мағынасын білдіреді. Өйткені “халық” сөзі – ұрпақ мағынасына қарағанда, тұрақты ұғым. Бесінші мәні – балалар. Бұл мән басқалармен салыстырғанда нақты бірінші ұрпақ мағынасын білдіреді. Иллюстративті материал осы сөздерді растайды.
Ұл-қыздарың – ұрпағың,
Еркелеп өссін қасыңнан.
Атағың артсын, қарағым.
Қол үзбей тату досыңнан.
(К. Əзірбаев)
Ұрпақ сөзі басқа сөздермен жалғасып фразеологизм құрап мағынасы ауысады. Мысалы: жаңа ұрпақ, жас ұрпақ, сан ұрпақ.
Мұның бəрі арман ғой қанат талар,
Алыс емес күнім де аяқталар.
Тар кезеңде тартыншақ болғаныма
Келетұғын жас ұрпақ аяп қарар.
(Т. Молдағалиев. Шақырады)
Осы тұрғыда жас ұрпақ концептісінің жаңа мағынасы ашылады. "Ұрпақтар – өмір мен ата-баба ісіне шынайы бағасын беретін адамдар." Келесі мысалда жас ұрпақ фразеологизмі мүлде басқа мағынада айтылады: Ежелгі Оғыз елінің көне қонысына дихангершілік қайта келді, күнге шағылған батыр кетпеннің жарқылы сол: бұл аудан бақ айналып, береке дарыған, салтын сақтаған ел атанды. Ең ғанибеті, өмірдің өзіне қарсы жүзетін жас ұрпақ өсіп жетілді. (Д. Досжанов. Дария). Келтірілген мысал жас ұрпақ фразеологизмінің жаңа бағытын ашып тұр “жас ұрпақ – міндетті түрде өмірге жаңа леп, жаңа идеялар, өзгерту, т. б. енгізеді” қазақтар, бір жағынан, салт-дәстүрлер сақтауы мен сабақтастығын жақтайтын, бір жағынан, өмір сүру салтында міндетті түрде өзгеріс болатынын түсінген, өйткені, тек дәстүрлі және жаңа инновациядардың үйлесімділігі дамудың кепілі болып табылады.
Ұрпақтан ұрпаққа жалғасу фразеологизмінде ұрпақ сабақтастығын жүзеге асыру шарттары айқын көрінеді