Көрші халықтармен қарым-қатынастары — үйсіндер ерте замандағы Орталық Азиядағы этникалық-саяси бірлестіктердің бірі деп саналды. Үйсін мәдениетінің ескерткіштері ұлан-байтақ Жетісу, Ферғана (ішінара) аумағы- на және тегінде, Шығыс Түркістанның солтүстік бөлігіне де таралған. Б. з.б. ЫЫ ғасырда халқының саны 630 мың адам болған үйсіндер атты әскерлер мен жаяу садақшылардан тұратын көп әскер шығара алған. Гуньмо мен тақтың екі мұрагерінің жасағы әрқайсысында 10 мыңнан 30 мың атты әскерден тұратын. Б. з. б. 73 жылдың өзінде-ақ үйсіндердің жері үш бөлікке: сол жақ (шығыс), он жақ (батыс) және гуньмоның өзіне қарасты орталық бөліктерге бөлінді, бірақ олардың бәрі «Гуньмога жоғаргы дәрежеде тәуелді» болды. Оның ордасы Чананнан 8900 ли немесе Вынсудың (Ақсу) солтүстігінде 610 болатын, Іле өзенінің оңтүстік жағалауы арасында орналасқан Чигу қаласында болды.
Б. з. б. 64—51 жылдар аралығында Хань империясының таққа мұрагерлікке араласуына халықтың наразылығы күшейді. Халық бұқарасы гуньмоның гүн тегінен тараған мұрагерлеріне көрінеу іш тартты, сондықтан үйсін- дердің халқы мен аумағы екі бөлікке: ұлы гуньмо және кіші гуньмога бөлінді де, олардың қарамағындагы жерлердің шекарасына межелер қойылды.
Үйсіндердің тарихы кіші гуньмолардың үстемдік үшін ұлы гуньмоларға қарсы, ғұндарды қолдайтын және ханьдарды жақтайтын саясат жағындағылар арасындағы өзара қырқысқан күрестерге толы. Мәселен, 60-жылдардың аяқ кездерінде қайтыс болған Унгуйми гуньмонын ғұн ханымынан туған ұлы Уцзюту патшалық құрып тұрған гуньмо Нимиді (Куан-ван) өлтіріп, билікті тартып алды да, халықтың қолдауымен өзін гуньмо деп жариялады. Б. з. б. 14 жылы ұлы гуньмо Цылими кіші гуньмо Мочжэнньцзянның тапсыруымен өлтірілді. Деректемелерде Цылимиді ол «бағындырып алады деп қауіптенген» Мочжэнньцзян өлтірді деп тура көрсетіледі. Цылимидің билік жүргізген уақыты — б. з. б. 45—14 жылдардың арасы — үйсін мемлекетінің дәуірлеген кезі болса керек, өйткені ол «билікті берік ұстады» және иеліктерінде «алаңсыз тыныштық пен бейбітшілік... орнады».
Бірқатар иеліктер немесе тайпалар үйсіндердің бөлігінде немесе ықпалында болған деп жорамалдауға негіз бар. Мысалы, «Цяньханьшуда» — үйсіндер «өзіне басқа да көптеген иеліктерді бағындырды», «Давань-чжу- аньда» — «көршілес шағын иеліктерге шабуыл жасады» деп көрсетіледі, ал Янь Ши-гу: «бағындырган бойда вассалдарға айналдырады» деп нақтылай түседі. Хюсюньдер, гюаньдулар (цзюаньдулар), юйтулар немесе уштар сондай тайпалар мен иеліктер болса керек. Әдет- ғұрпы мен киім-кешектеріне қарағанда олардың бәрі үйсіндерге жақын тайпалар. Б. з. б. Ы ғасырда Согюй немесе Яркян иелігінде жергілікті аксақалдар мен билеушінің өтініші бойынша, «үйсіндіктердің ізгілікті мейіріміне бөлену» үшін гуньмо Ван-Гуймидің ұлы Ваньнянь билеуші болды. Үйсіндер неке одақтарын жасасу арқылы басқа мемлекеттермен одақтастық қатынастар орнатты. Мәселен, б. з. б. 69 жылы нақ сол Ван-Гуй ми өзінің қызы Дишиді Кучи билеушісі Гянбиньге берген. Үйсіндермен одақ жасасуға мүдделі болған Хань империясы мен Ғүндар хань және ғұн ханшаларын үйсін гуньмоларына күйеуге беріп отырған. Көршілес жатқан аумақтардың кейбір иелері жау шапқан кезде үйсіндерден қорғаныш іздеген. Мәселен, солтүстіктегі чештердің билеушісі Угу ғұндардан бас сауғалап, б. з. б. 68 жылдан 62 жылға дейін үйсіндерде тұрған.
Хань дәуірінің әлеуметтік хроникаларында үйсіндердің саяси тарихынан фактілер келтіру шамамен алғанда б. з. б. ЫЫЫ ғасырға дейін жеткізілген. Ортаңғы империяның соңғы кезендерінің кейбір жазбаша деректемелерінде де үздік-создық мәліметтер келтірілген. «Бэйшуда» (Юань- вэй әулетінің тарихы) б. з. б. 437 жылы хань сарайына үйсіндердің елшілер жібергені туралы хабар ба. Археологиялық материал, әсіресе Шығыс Жетісу аумағынан (Ақтас-2 қонысы, Ақтасты-1,4—6, Сарытау қорымдары) табылған археологиялық материал үйсіндер түріктерге дейінгі заманда әлі де кен-байтақ жерде өмір сүре бергенін дәлелдейді. Ол былай тұрсын, нақ сол деректер бойынша (Ақшокы-3, Өтеген-л қорымдары) ертедегі үйсіндер мәдениеті бұрынғы мекендеген жерлерінде, олар түрік кағанаттарының бақылауында болғанымен, одан әрі дами берген. Тіпті біздің заманымыздағы Х ғасырдың өзінде деректемелер беттерінде үйсін атауы қайтадан пайда болады. Мәселен, император Тайцзунның хроникасында 938 жылғы тугухунь, үйсін және мохэ тайпалары туралы жазба бар. Ляо империясы заманында «үйсіндердің тоғыз бірлестігі» болғаны «Винвэйчжиден» мәлім.
Ежелгі үйсіндердің қазақ және қырғыз халықтарының құрамына кірген үйсіндермен және үйшүндермен генетикалық жағынан сабақтастық байланысы болды деп айтуға толық негіз бар.[1]
Начало «смутного время» обычно сводится с пресечением правящей династии рюриковичей: в 1598 г. умер последний царь этой династии бездетный сын ивана грозного фёдор и на престол был избран борис годунов (избран был земским собором). «смутное время» время обычно заканчивают освобождением москвы и избранием михаила романова земским собором в 1613 г. царем, хотя фактически смута продолжалась ещё несколько лет.в качестве основной причины «смуты» отмечалось насильственное «пресечение старой династии» и связанных с этой династией бояр романовых. вина за все это возлагалась на бориса годунова. смута рассматривалась как «божья кара» за все эти прегрешения, следствием чего стало самозванчество и нашествие иноземцев. завершением смуты они считали избрание на престол михаила романова. xviii в. полагали, что смута – эта «безумная распря шляхетских родов»1 – была следствием издания крепостнических законов (в.татищев, м.щербатов). в хiх в. с.соловьев полагал, что причина смуты кроется в общем «дурном состоянии нравственности» в стран. в смуте он видел «борьбу между общественным и противообщественным элементом»2, относя к последним боярские верхи и казачество. в конца xix – начала xx в. сложился взгляд на смуту как на глубокий общественный кризис в стране. выделяли три ее этапа – «династический», «социальный» и «национальный», в ходе которых в смуту последовательно втягивались разные слои общества: вначале – боярство, затем – дворянство и, наконец, – народные низы (с.платонов). в результате смуты проиграли «верхи» и «низы» общества, победили «средние слои», что позволило восстановить российскую государственность. советские рассматривали события начала xvii в. с классовых позиций.они отказались от термина «смута», заменив его понятием «крестьянская война и польско-шведская интервенция». при такой характеристике исчезло понимание целостности событий в россии. акцент делался на социально-классовой и национально-освободительной борьбе, а не менее важная, политическая сторона смуты отодвигалась на второй план. в современной отечественной начался пересмотр этих представлений. в исследованиях последних лет показана неправомерность характеристики этих событий в качестве крестьянской войны (р.скрынникова, а.станиславского, в.кобрина, а.юрганова). по мнению некоторых , «смута представляла собой первую в россии гражданскую войну, происходившую в условиях иностранной интервенции. смута, полагают они, являлась результатом глубокого кризиса в россии, охватившего страну к концу xvi в., а по мере развертывания иноземного вмешательства социально- политическая борьба переросла в национально-освободительную».
Көрші халықтармен қарым-қатынастары — үйсіндер ерте замандағы Орталық Азиядағы этникалық-саяси бірлестіктердің бірі деп саналды. Үйсін мәдениетінің ескерткіштері ұлан-байтақ Жетісу, Ферғана (ішінара) аумағы- на және тегінде, Шығыс Түркістанның солтүстік бөлігіне де таралған. Б. з.б. ЫЫ ғасырда халқының саны 630 мың адам болған үйсіндер атты әскерлер мен жаяу садақшылардан тұратын көп әскер шығара алған. Гуньмо мен тақтың екі мұрагерінің жасағы әрқайсысында 10 мыңнан 30 мың атты әскерден тұратын. Б. з. б. 73 жылдың өзінде-ақ үйсіндердің жері үш бөлікке: сол жақ (шығыс), он жақ (батыс) және гуньмоның өзіне қарасты орталық бөліктерге бөлінді, бірақ олардың бәрі «Гуньмога жоғаргы дәрежеде тәуелді» болды. Оның ордасы Чананнан 8900 ли немесе Вынсудың (Ақсу) солтүстігінде 610 болатын, Іле өзенінің оңтүстік жағалауы арасында орналасқан Чигу қаласында болды.
Б. з. б. 64—51 жылдар аралығында Хань империясының таққа мұрагерлікке араласуына халықтың наразылығы күшейді. Халық бұқарасы гуньмоның гүн тегінен тараған мұрагерлеріне көрінеу іш тартты, сондықтан үйсін- дердің халқы мен аумағы екі бөлікке: ұлы гуньмо және кіші гуньмога бөлінді де, олардың қарамағындагы жерлердің шекарасына межелер қойылды.
Үйсіндердің тарихы кіші гуньмолардың үстемдік үшін ұлы гуньмоларға қарсы, ғұндарды қолдайтын және ханьдарды жақтайтын саясат жағындағылар арасындағы өзара қырқысқан күрестерге толы. Мәселен, 60-жылдардың аяқ кездерінде қайтыс болған Унгуйми гуньмонын ғұн ханымынан туған ұлы Уцзюту патшалық құрып тұрған гуньмо Нимиді (Куан-ван) өлтіріп, билікті тартып алды да, халықтың қолдауымен өзін гуньмо деп жариялады. Б. з. б. 14 жылы ұлы гуньмо Цылими кіші гуньмо Мочжэнньцзянның тапсыруымен өлтірілді. Деректемелерде Цылимиді ол «бағындырып алады деп қауіптенген» Мочжэнньцзян өлтірді деп тура көрсетіледі. Цылимидің билік жүргізген уақыты — б. з. б. 45—14 жылдардың арасы — үйсін мемлекетінің дәуірлеген кезі болса керек, өйткені ол «билікті берік ұстады» және иеліктерінде «алаңсыз тыныштық пен бейбітшілік... орнады».
Бірқатар иеліктер немесе тайпалар үйсіндердің бөлігінде немесе ықпалында болған деп жорамалдауға негіз бар. Мысалы, «Цяньханьшуда» — үйсіндер «өзіне басқа да көптеген иеліктерді бағындырды», «Давань-чжу- аньда» — «көршілес шағын иеліктерге шабуыл жасады» деп көрсетіледі, ал Янь Ши-гу: «бағындырган бойда вассалдарға айналдырады» деп нақтылай түседі. Хюсюньдер, гюаньдулар (цзюаньдулар), юйтулар немесе уштар сондай тайпалар мен иеліктер болса керек. Әдет- ғұрпы мен киім-кешектеріне қарағанда олардың бәрі үйсіндерге жақын тайпалар. Б. з. б. Ы ғасырда Согюй немесе Яркян иелігінде жергілікті аксақалдар мен билеушінің өтініші бойынша, «үйсіндіктердің ізгілікті мейіріміне бөлену» үшін гуньмо Ван-Гуймидің ұлы Ваньнянь билеуші болды. Үйсіндер неке одақтарын жасасу арқылы басқа мемлекеттермен одақтастық қатынастар орнатты. Мәселен, б. з. б. 69 жылы нақ сол Ван-Гуй ми өзінің қызы Дишиді Кучи билеушісі Гянбиньге берген. Үйсіндермен одақ жасасуға мүдделі болған Хань империясы мен Ғүндар хань және ғұн ханшаларын үйсін гуньмоларына күйеуге беріп отырған. Көршілес жатқан аумақтардың кейбір иелері жау шапқан кезде үйсіндерден қорғаныш іздеген. Мәселен, солтүстіктегі чештердің билеушісі Угу ғұндардан бас сауғалап, б. з. б. 68 жылдан 62 жылға дейін үйсіндерде тұрған.
Хань дәуірінің әлеуметтік хроникаларында үйсіндердің саяси тарихынан фактілер келтіру шамамен алғанда б. з. б. ЫЫЫ ғасырға дейін жеткізілген. Ортаңғы империяның соңғы кезендерінің кейбір жазбаша деректемелерінде де үздік-создық мәліметтер келтірілген. «Бэйшуда» (Юань- вэй әулетінің тарихы) б. з. б. 437 жылы хань сарайына үйсіндердің елшілер жібергені туралы хабар ба. Археологиялық материал, әсіресе Шығыс Жетісу аумағынан (Ақтас-2 қонысы, Ақтасты-1,4—6, Сарытау қорымдары) табылған археологиялық материал үйсіндер түріктерге дейінгі заманда әлі де кен-байтақ жерде өмір сүре бергенін дәлелдейді. Ол былай тұрсын, нақ сол деректер бойынша (Ақшокы-3, Өтеген-л қорымдары) ертедегі үйсіндер мәдениеті бұрынғы мекендеген жерлерінде, олар түрік кағанаттарының бақылауында болғанымен, одан әрі дами берген. Тіпті біздің заманымыздағы Х ғасырдың өзінде деректемелер беттерінде үйсін атауы қайтадан пайда болады. Мәселен, император Тайцзунның хроникасында 938 жылғы тугухунь, үйсін және мохэ тайпалары туралы жазба бар. Ляо империясы заманында «үйсіндердің тоғыз бірлестігі» болғаны «Винвэйчжиден» мәлім.
Ежелгі үйсіндердің қазақ және қырғыз халықтарының құрамына кірген үйсіндермен және үйшүндермен генетикалық жағынан сабақтастық байланысы болды деп айтуға толық негіз бар.[1]