Күлтегін (684-731 жж.) - Құтлық(Елтерiс) қағанның екiншi ұлы, Білге қағанның (Могилян) туған iнiсi. Шешесi Елбiлге қатұн. Ашина тектi.
Күлтегiн 7 жас кезiнде әкесi Құтлық ( 680-692 жж. билік құрған) қайтыс болады. Қаған тағына оның iнiсi Қапаған (692-716 жж.) отырады. Күлтегiн мен Бiлге, Қапағанның iнiсi Бөгүнi (716 ж.) тақтан тайдырып, қағандық билiктi Бiлге қолына (716-734 ж.) алады.[1]
Екінші Шығыс Түрік қағанаты әскерінің бас қолбасшысы, «көк түріктің көк семсері» атанған атақты батыры. Әкесінен жастай жетім қалып, ағасы Қапаған қағанның тәрбиесінде өскен Күлтегін тым ерте есейіп, қабырғасы қатып, бұғанасы бекімей жатып, жау жарағын асынып, түрік еліне тұс тұстан төнген басқыншы жауға қарсы үлкендер қатарында тұрып, ерлікпен күреседі. Бұл ретте түріктің атақты Білге қағаны Күлтегін батырдың басына қойылған ескерткіші тасқа ойып жаздырған ғұмырнамасында: «әкем қаған өлгенде інім Күлтегін жеті жаста қалды. Он жаста Ұмай текті шешемнің бағына інім Күлтегін ер атанды» деп жазды. Тарихи деректерді салыстыра зерделесек, бұдан Күлтегіннің он жасында ер атанып, алғаш көзге түскен соғысының табғаш елінің әйел патшасы У хыудың Қапағанның басына ақша тігіп, кімде кім оны өлтірсе, соған «Жан чо» («Чоны өлтіруші», яғни Мочо Қапағанды өлтіруші) деген атпен бірінші дәрежелі кінәз атағын беремін деген уәдесін арнайы жарлықпен бекітіп, түрік еліне жазалау жорыққа қалың қол аттандырғаннан кейінгі, 694 жылғы Жау жыу және Дин жыу аймақтарында болған соғыс екені анық көрінеді. Қапаған осы соғыста 90 мың тұтқынды қолға түсірген. Міне, осыдан былай Күлтегіннің ерлік жолы басталады. Тарихи деректер сол кездегі ел тәуелсіздігін сақтап қалу жолында болған қырғын соғыстардың бірде біреуінің Күлтегінсіз өтпегенін, дулығасы жарқырап, жауын жапырып қан майданның ортасында жүргенін тамсана баяндайды. Бұл арада сол деректерді тізіп жатпай ақ, батырдың өзіне арнап орнатылған ескерткіштегі мына жазулардан да біраз жайды аңғаруға болады. Тас жазудың авторы Йолығ тегін Күлтегін ерлігін былайша тізбелейді:
Он алты жасына келгенде алты чуб, соғдыларға қарсы аттандық. Күлтегін жауға жалғыз ұмтылды. Ол тұтықты қарулы басшылармен қолға түсірді. Ол әскерді сонда талқандады. Жиырма бір жасында Чача Сеңүнмен айқастық. Күлтегін әуелі Тадықан шораның Боз атын мініп шапты. Ол ат сонда өлді. Екіншісінде Ышбыр Жамтардың боз атын мініп шапты. Ол ат та сонда өлді. (Күлтегіннің) сауытына, қалқанына жүздеген оқ тиді, бірақ бірі де денесіне дарыған жоқ. Күлтегін жиырма алты жасқа келгенде қырғыздарға қарсы аттандық. Күлтегін Байырқының Ақбоз айғырына мініп, шабуылға ұмтылды. Бір батырын оққа ұшырды, екі батырын найзамен түйреп түсірді. Ақбоз айғырдың белі үзілді. Қырғыз қағанын өлтіріп, елін алдық... Тоғу қаласында шайқастық. Күлтегін Азбан ағын мініп ұмтылды. Алты батырын шаншып түсіріп, жетіншісін қылышпен шапты. Тоғыз батырын қуып жетіп, тақымға басты Оғыздармен соғыстық Күлтегін Жетімек (Өгсіз) атқа мініп шауып, тоғыз ерін шанышты... Түргеш халқы жау болды. Күлтегінді шағын қолмен жібердік. Жойқын соғыс жасапты. Қара түргеш халқы сол жерде өлім тауыпты...
Осылай жалғаса береді. Қарап отырсаңыз, Күлтегін батыр 47 жасқа жетіп, қаза тапқанша соғыссыз өткен жылы болмапты. Соның бәрінде ол жау қолына жасындай тиіп, түрік қолын жеңіске жеткізіп отырыпты.
Әкесі Құтылығ (Елтеріс) қаған Екінші Шығыс Түрік қағанатының іргесін қалап, шаңырағын көтерсе, артында қалған екі баласы: үлкені Білге қағаны ел бастап, кішісі Күлтегіні қол бастап, сол қағанаттың айбынын асырып, мерейін тасытыпты. Ағайынды екі ұлан ақыл қосып бірге қимылдап, елінің бірі алтын тұтқасына, бірі айбарлы асыл тірегіне айналыпты. Ажал алытн тұтқасына, бірі айбарлы асыл тірегіне айналыпты. Ажал жетіп, сол асыл тірек құлағанда Ұлы Дала күңіреніп, төрткүл дүниеден түгел елшілер келіп, Күлтегін рухына тағзым етіпті. Басына ел тарихын жазып, алып ескерткіш орнатыпты. Сол ескерткіштің ғылыми көшірмесі бұл күнде тәуелсіз еліміздің астанасында, Еуразия ұлттық университеті бас ғимаратының төрінде тұр. Батыр бабаның бақытты ұрпағы күн сайын ескерткіш қасына келіп, ұлы Ерлікке тағзым етеді, ата рухына адалдықтарын білдіреді.
Объяснение:
монгольское государство») — государство, сложившееся в xiii веке в результате завоеваний чингисхана и его преемников и включавшее в себя самую большую в мировой смежную территорию от дуная до японского моря и от новгорода до юго-восточной азии (площадь ок. 24 млн квадратных километров[2][3]); столицей государства стал каракорум.
в период расцвета включало обширные территории центральной азии, южной сибири, восточной европы, ближнего востока, китаяи тибета. во второй половине xiii века начался распад империи на улусы, во главе которых стояли чингизиды. крупнейшими осколками великой монголии стали империя юань, улус джучи (золотая орда), государство хулагуидов и чагатайский улус. великий хан хубилай, принявший (1271) титул императора юань и перенёсший столицу в , претендовал на главенство над всеми улусами. к началу xiv века было восстановлено формальное единство империи в виде федерации фактически независимых государств.
в последней четверти xiv века монгольская империя перестала существовать
лавной внешнеполитической монгольского государства являлась война с империей цзинь. эта война рассматривалась монголами как священная. с точки зрения монгольского общества война была необходима как акт кровной мести за гибель многих их соплеменников, а особенно за позорную смерть амбагай-хана. нужно учитывать и желание чингисхана отомстить союзникам татар, виновных в смерти его отца есугей-багатура. кроме того, великий хан монгольского государства тяготился положением данника и вассала (пусть номинального) чжурчженей. конфликту с цзинь предшествовала серьёзная военная и дипломатическая подготовка. были предприняты походы с целью устранения вмешательства в конфликт потенциальных союзников цзиньцев.
в 1207 году на северную границу были направлены два тумена под командованием старшего сына чингисхана джучи и субэдэя. ойраты, кочевавшие на границе леса и степи, добровольно подчинились монголам и даже дали им проводников. вслед за этим выразили покорность многие лесные племена, в том числе буряты и баргуты. енисейские кыргызы, обитавшие в районе минусинской котловины, также не осмелились противостоять монголам. «они выразили покорность и били государю челом белыми кречетами-шинхот, белыми же меринами да белыми же соболями»[6]. многие сибирские племена, бывшие данниками кыргызов, таким образом тоже подчинялись великому хану. без борьбы покорив многие народы и обезопасив северную границу государства, джучи возвратился в ставку отца. «чингис-хан соизволил сказать: „ты старший из моих сыновей. не успели выйти из дому, как в добром здравии благополучно возвратился, покорив без потерь людьми и лошадьми лесные народы. жалую их тебе в подданство“»[6].
сразу после покорения лесных народов субэдэя направили на западную границу государства, где собирались с силами остатки меркитов во главе с сыновьями тохтоа-беки и найманы под предводительством кучлука. в начале 1208 года произошла битва в долине иртыша при впадении в него бухтармы, в которой монголы разгромили своих противников. меркитские царевичи бежали на запад к кыпчакам, а кучлук — на юг, в семиречье, где нашёл приют у гурхана кара-киданей джулху.
на юге монгольское государство граничило с царством тангутов западное ся (си ся). первый поход в тангутское царство был совершён в 1205 году под командой елюй ахая. в 1207 году крупная монгольская армия совершила новый поход на тангутов. было захвачено много скота, в том числе верблюдов, ценимых монголами; однако, главная цель похода — южных соседей к покорности — не была достигнута. монголам не удалось занять ни одной крепости. в связи с этим через два года был организован новый поход, к которому чингисхан подготовился намного лучше. осадные орудия, видимо, впервые применённые монголами, позволили им захватить город урахай и блокировать крепость имэнь. дважды разбив тангутов в полевых сражениях, монголы осадили столицу чжунсин. вскоре им пришлось снять осаду и отступить, так как воды реки затопили окрестности города. однако, правитель си ся запросил мира и в знак доброй воли выдал за чингисхана свою дочь. итоги похода: сильно ослаблен потенциальный противник, захвачена большая добыча; монгольские войска приобрели опыт взятия крепостей и действий против армии китайского образца.
