Для казахов война с калмыками в ХVII-ХVIII веках была отечественной войной против джунгарских захватчиков. Казахские ханы Есим, Жангир, Тауке, Абылай все свои силы, талант и мужество отдали борьбе с джунгарами.
В годину великих народных бедствий из простого же народа вышли герои-полководцы, слава которых не увядает до сих пор. Среди них – Богенбай, Кабанбай, Малайсары, Баян и другие. В отражении джунгарской агрессии первостепенную важность сыграло осознание родоплеменной знатью и верхами политического руководства необходимости единения во имя свободы нации и независимости государства. Не последнюю роль в этом нелегком процессе политической мобилизации сил сыграли такие общественные и политические деятели как Толе би, Казыбек би и Айтеке би.
В 1726 г. в местности Ордабасы близ г. Туркестана состоялось собрание представителей казахских жузов, которые приняли решение об организации народного ополчения. Главой и предводителем ополчения был избран правитель Младшего жуза Абулхаир хан. После этого собрания ополчения трех жузов соединились и во главе с ханом Абулхаиром и батыром Богенбаем. Результаты мер, принятых ханом, можно было увидеть уже в 1728 г., когда была одержана первая победа над джунгарами. Эти сражения проходили в горах Улытау, в местности Карасиыр, у реки Буланты, где казахи наголову разбили джунгарский экспедиционный корпус во главе с сыном хунтайджи.
Эта первая, за многие годы, крупная победа казахов над джунгарами имела моральное и стратегическое значение Армия Абулхаира после победы над джунгарами развеяла миф о непобедимости джунгар. Одержанная победа подняла дух народа, заставила его поверить в свои силы, в возможность победить завоевателей. Народ стал более организован в борьбе против общего захватчика, проявлял особый энтузиазм ради защиты отечества.
Казахское ополчение перехватило инициативу и перешло в контрнаступление. Успешному для казахов ходу войны в известной мере вспыхнувшие в Джунгарии усобицы, вызванные борьбой за ханский престол между сыновьями Цэван-Рабдана, и начавшаяся вскоре после этого третья джунгаро-цинская война. По этой причине Джунгарское ханство, подвергшееся нападению со стороны Цинской империи, вынуждено было на своих западных границах перейти к обороне.
Аныракайская битва
В победоносном завершении 200-летней войны казахского народа с джунгарами важную роль сыграла Аныракайская битва. В 1730 (по некоторым данным – в 1729) году в 120 км к югу от оз.Балхаш в местности Аныракай (в переводе с казахского – плач, стенание) произошла последняя крупная битва, в которой была разгромлена джунгарская армия. А оз. Алаколь возле Аныракайских гор получило название "Ит-ишпес Алаколь" (в переводе с казахского – собаки не станут пить), настолько была соленой его вода. Анракайские горы и озеро Алаколь (Ит-Ишпес) были важными стратегическими пунктами во всей Отечественной войне 1723-1730 гг. Отсюда для казахских ополченцев должно было начаться освобождение районов Семиречья, отсюда по реке Шу был выход к Сарысу и горам Улытау. Из этой местности казахские отряды могли уходить к Каркаралинским горам. Создавалась возможность для дальнейшего освобождения казахских земель от джунгарского нашествия.
Казахские войска, а это была сила в 20-25 тысяч конников, морально и физически были готовы к проведению сражения. Среди них были воины, сражавшиеся с врагом у подножия Каратау, в предгорьях Мугоджар, при Буланты-Белеуты и Улытау. В рядах ополченцев находились Толе би, батыр Койгельды. Именно отсюда пошла притча: "Без Толе би нет удачи, без Койгельды не бывает сражений".
Кроме сражений на Буланты-Белеуты и Анракае, было еще несколько военных столкновений в различных местах Сары-Арки, на берегу реки Или. В ходе военных действий в конце отечественной войны у захватчиков были отбиты большие территории казахских степей: районы Сыр-Дарьи и Арыси, Улытау и Сарысу, северное Прибалхашье, долины Таласа и Чу. Казахи продвинулись к границам реки Или.
Анракайская битва была единым звеном в наступлении казахских дружин в восточном и северном направлении и стала ключом к продвижению казахов в Семиречье, которое еще оставалось под властью джунгар. Джунгары потерпели поражение, однако, вследствие вспыхнувших между казахскими ханами Абулмамбетом, Самеке и Абулхаиром разногласий по вопросу о том, кому быть старшим ханом трех жузов, казахи не смогли воспользоваться военными и политическими результатами этой победы и развить успех. После ухода ополчения Младшего и Среднего жузов остальные войска также разошлись.
После этой битвы ойраты были выгнаны с занятых ими земель в Жетысу. После смерти джунгарского предводителя Галдан Церена среди джунгарской знати начались междоусобные стычки, результатом которых явилась потеря джунгарами единства и порядка.
Казахский народ ценой огромных потерь и чрезвычайного напряжения сил отстоял политическую независимость и территориальную целостность, однако
Қазақ билері — ерте заманда осы күнгі соттың да, тергеушінің да қызметін атқарған. Билер өздерінің бір ғана сөзімен небір шытырман даулы мәселелердің дұрыс шешімін тауып отырған.
Қазақ билері әділ және елге сыйлы болуға тиісті болатын. Өз әділдігімен елге танымал болған қазақтың атақты билері:
Төле би (1663—1759 жж.)
Қазыбек би (1667—1764 жж.)
Әйтеке би (1644—1700 жж.)
Қазақ халқының бұл билері елді үш жүздің бірлігін сақтауға шақырды.
Төле би Әлібекұлы (1657-1756 жж.)
Қазіргі Жамбыл облысындағы Шу өзенінің жағасында, Жайсаң жайлауыңда дүниеге келген, 1756 жылы Шымкент облысы, Леңгір ауданының Ақбұрхан ордасында қайтыс болған. Қазақтың қоғам қайраткері, атағы жер жарған шешен, Ұлы жүздің бас биі, "Жеті жарғыны" жасаушылардың бірі. Құдайберді әулетінің өкілі болып табылатын Әлібекұлы Төле биге дейін ешкім би де, бай да болмаған. Төле бидің ата-бабалары қарапайым шаруалар екен.
Төле би өз халқының шешендік-поэтикалық өнерінің дәстүрлерін жастайынан бойына сіңіріп өскен, зерделі, сауатты адам болған.
Қазыбек би Келдібекұлы (1659-1765 жж.)
Қазақтың атақты биі. Қазақ жүздерін басқаруды реттеу ниетімен Тәуке хан Ұлы жүздің биі етіп Төле биді, Кіші жүзге Әйтеке биді, Орта жүзге Қазыбек биді тағайындайды. Халық ауыз әдебиетінде сақталып қалған аңыздар мен кейбір архивтік мәліметтер бойынша, Қазыбек би Келдібекұлы "Тәуке хан зандарының жинағын" өңдеуге қатысқан.
Ел ішінде Қазыбек биді Қаз дауысты Қазыбек деп атап кеткен.
Әйтеке би Байбекұлы (1644-1700 жж.)
Әбілқайыр ханға дейін Кіші жүздің сөзін ұстаған қазақтың биі. Есім хан тұсында Самарқанды билеген Жалаңтөс батырдың жақын туысы.
Байбекұлы Әйтеке Қазақ хандығының Тәуке хан тұсында ең беделді билерінің бірі бола отырып, "Жеті жарғы" зандарын жетілдіруге қомақты үлес қосты.
Қызу айтыс-тартыстар ушығып кетер тұста тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні іспетті жұрт тоқтасар бәтуаны Әйтеке би айтады екен дейді.
Атақты қазақ үш биі, Онан өткен Әйтеке
Бірінші әзіз Төле еді Таудай сөзге тарыдай
Бұзылмайтын сөз айтқан Қию тауып сөйлейді
Шешеннен шешен демегі Қанша ділмәр дегендер
Және де әзіз киелі Ширегіне келмейді.
Босатқан буын, жүйені Бұл үш бимен тең емес
Қаз дауысты Қазыбек. Қазақтың мінсіз билері.
Үш бидің ел тыныштығы, оның бақытты келешегі, тәуелсіздігі үшін қауіп-қатерді елемей, бастарын бәйгеге тіккен осы шынайы отаншыл сезімі, ынтымақ- бірлігі басқалаларға да ықпал етіп, қазақ халқын бір мақсатқа жұмылдыра түскен. Бүгінгі бақытты өміріміз осындай бабалар арқасы екенін түсініп, үш биіміздей ұлыларды, елім деп еңіреген батырларымызды ұрпақ ешқашан ұмытпауы қажет деп білемін.Үш биге қойылған мүсін ұрпағының оларға деген құрметінің бір белгісі деп түсінемін.
