Тірі организмдердің жекелеген түрлерін сақтау арнайы шаралар қолдану арқылы қамтамасыз етіледі. Мысалы, тірі организмдердің сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлерінің үлгілері немесе тұқымдары биологиялық мұражайларда және тұқым банкаларында сақталады, ал ботаникалық бақтар мен Хайуанаттар бақтары кейде олардың соңғы жанында қызмет етеді.
Ботаникалық бақтар мен хайуанаттар бақтарының міндеттеріне тірі әлемнің әртүрлілігін көрсетумен қатар оның гендік қорын, яғни тірі организмдердің барлық түрлерінің гендерінің жиынтығын сақтау кіреді.
Биологиялық әртүрлілікті сақтаудың ең тиімді нысаны ерекше қорғалатын табиғи аумақтар болып табылады.
Биологиялық әртүрлілікті сақтауда және популяциялар санын қалпына келтіруде қорықтар ерекше рөл атқарады.
Табиғи қорықтарға маңызды міндеттер жүктелген: биологиялық әртүрлілікті сақтау мақсатында табиғи аумақтарды қорғау, қорғалатын табиғи кешендерді табиғи жағдайда ұстау, ғылыми зерттеулер жүргізу, экологиялық мониторингті жүзеге асыру, қорық ісінің негіздерін насихаттау, табиғатты қорғау және табиғатты ұтымды пайдалану.
Алайда биологиялық әртүрлілікті сақтаудың ең жақсы жолы-биосфералық қорықтарды құру. Бұл қатаң қорғалатын биомдар эталондық учаскелері бар аумақтар. Биомалар белгілі бір ландшафтық-географиялық аймақта организмдердің әртүрлі топтарының және олардың мекендеу ортасының жиынтығы болып табылады.
Кейбір табиғи аймақтарда (тайга, тундра, дала және т.б.) аймақтық өсімдіктер тек биосфералық қорықтарда сақталған, мысалы: таулы тундралар және таулы баурайларда - Лапланд қорығында - қайың қисығы, Орталық-Сібір қорығында - самырсын және самырсын тайга, орталық-Орман қорығында-типтік шырша ормандары.
Жоғарыда аталған биосфералық қорықтардан басқа, Ресей Федерациясының аумағында Байкал жұмыс істейді. Воронеж, Кавказ, Приокско-Террас, Орталық-қара топырақты және басқа да биосфералық қорықтар.
Биологиялық әртүрлілікті қалпына келтіру немесе сақтау үшін табиғи кешендерді немесе олардың компоненттерін сақтау немесе қалпына келтіру үшін қызмет ететін табиғи аумақтар - қаумалдар үлкен маңызға ие. Олардың көмегімен біздің еліміздің флорасы мен фаунасын сақтау қамтамасыз етіледі: ормандардың бағалы учаскелері, аңшылық-кәсіпшілік жануарлардың мекендеу учаскелері, уылдырық шашатын жерлер мен балықтардың қорымдары, ұялары мен құстардың қыстайтын орындары және т.б. арналуына байланысты қорықшалар ландшафтық, биологиялық, гидрологиялық, геологиялық, пале - онтологиялық, топырақ және батпақты санаттарға бөлінеді. Қорымдардағы шаруашылық қызметі шектеулі, ол қорғалатын объектілерге зиян келтірмейтін шамада ғана жүзеге асырылады.
Ұлттық парктерде, яғни ғылыми, экологиялық және эстетикалық құндылығы бар ерекше қорғалатын табиғи кешендерде шаруашылық қызметке жол берілмейді. Ұлттық парктер реттелетін туризм мен демалысты ұйымдастыру, экологиялық ағартуды жүзеге асыру және мониторинг жүргізу мақсатында құрылады.
"Ұлттық парк" термині алғаш рет 1872 жылы қолданды, АҚШ Конгресі Йеллоустон ұлттық паркімен аталған жартасты тауларда американ халқына кең көркем аумақты беру туралы Заңды қабылдағанда. Содан бері ұлттық саябақтар жердің барлық аудандарында пайда бола бастады.
Бала тәрбиесiнде отбасының орны ерекше. Оны қоғамдық тәрбиенiң қандай саласы болса да алмастыра алмайды. Отбасының негiзi баланы өмiрге келтiру ғана емес, оған мәдени - әлеуметтiк ортаның құндылығын қабылдату, ұрпақтың, ата-бабалардың, ұлылардың ақыл-кеңес тәжiрибесiн бойына сiңiру, қоршаған орта, адамзатқа, өз қоғамына пайдалы етiп тәрбиелеу. Үлкен ұрпақтың тәжiрибесi, өмiрдегi беделi, ақыл-кеңестерi, ата-ананың өз борышын мүлтiксiз орындауы, бiр-бiрiн құрметтеуi – үлкен тәрбие мектебi. Бала дүниеге келген күннен бастап ата-ананың ықпалында болып, өмiрге бағыт берушi тәрбие мектебiнен нәр алады.
"Қатты тәртiп көрсе бала күнiнде,
Өнерiмен қуантады түбiнде.
Бала ненi бiлсе жастан, ұядан–
Өле-өлгенше соны таныр қиядан.
Өнер - бiлiм берем десең басынан,
Бер оқуға балаларды жасынан,
Ата - анадан өсiп ұрпақ тараған,
Жақсы-жаман болса, бала – соларда",1 деп, ХI ғасырда Жүсiп Баласағұн айтқандай, ата-аналар балаларының жеке ерекшелiктерiн жас күннен танып, соған қарай бағыт - бағдар, тәрбие берудiң маңызы ерекше. Ата-ана балаларына жақсы тәрбие беруде қоғам алдында жауапты. Сыйластық, түсiнiстiк, үлкен жауапкершiлiк сезiмдерi бар отбасы – бақытты отбасы. Бақытты отбасында ғана ата-ана және олардың балаларының өзара қатынасы мазмұнды, берiлген тәрбие сiңiмдi және негiздi.
Ата-ана бала тәрбиесiне ерекше мән беруi қажет. Ана– бала тәрбиесiндегi ерекше тұлға. Тәрбиенiң негiзi "ананың әлдиiнен" басталады емес пе?!
Абай қазақ әйелiнiң, ананың отбасындағы орнын ерекше жырлайды. Жалпы, " адам бойындағы барлық қасиеттер ананың ақ сүтiнен жаралған" деген ғұламалық ойды тарата келе, ол қасиеттердiң мiндеттi түрде тәрбиеленуi қажеттiгi туралы айтады. Абай жетiншi қара сөзiнде былай дейдi: "Жас бала анадан туғанда екi түрлi мiнезбен туады. Бiреуi iшсем, жесем, ұйықтасам деп туса, бiреуi–бiлсем екен демектiк. Не көрсе соған талпынып, жалтұр-жұлтыр еткен болса, соған қызығып, аузына салып, дәмiн татып, тамағына, бетiне басып қарап, сырнай, керней болса дауысына ұмтылып, онан ер жетiңкiрегенде ит үрсе, мал шуласа да, бiреу күлсе де, бiреу жыласа да тұра жүгiрiп, "ол немене", "ол неге үйтедi", " бұл неге бүйтедi" деп, көзi көрген, құлағы естiгеннiң бәрiн сұрап, тыныштық көрмейдi. Мұның бәрi өмiрге жаңа келген нәрестенiң жан құрамы, "бiлсем екен, көрсем екен, үйренсем екен" дегенi».
Қатыгез, зұлым адамдар да ақ сүт берген Ана алдында бас иген. Осы орайда Домалақ Ананың (Нұриланың) "Диһнат мама" атану тарихы да қызық. Бұлақ басында қара лашықта қалған қарапайым әйел тапқырлық танытып, қарақшылардың терiс қылығына тосқауыл қояды. Бұл эпизодтар бүгiнгi ұрпақты ұлы әжемiздiң адамгершiлiк өнегесiн қастерлеуге, тәлiм алып, оны көкiрегiне орнықтыруға үндейдi. 2 Әсiресе, Домалақ Ананың мейiрiмдiлiкке шақыруы Ана алдында бас игiзедi. Ұлы Жамбыл Домалақ ененiң қадiр-қасиетiн, әулиелiгiн терең түсiнiп, үлкен жүрекпен жырлайды. Өзi де ұлы анасына тағзым ете тiл қатады. Шерхан Мұртазаның сөзiмен айтқанда: «Ұлы анамыздың артында, батыстан шығысқа, шығыстан батысқа созылып жатқан қыруар ұрпақ бар. Олардың iшiнде ержүрек мықтысы да, осалы да жетiп жатыр".3
" ХҮIII ғасырдың аяғында дүниеге келген бала Пушкин де, ХIХ ғасырдың орта шенiнде қазақтың кең сахарасында дүниеге келген Абай да шешесi мен әжесi берген тәрбие уызын емiп өседi. Амал жоқ, 1630 жылдары жазылған словак педагогы Ян Амос Коменскийдiң " Аналар мектебi" еңбегi есiңе түседi де, ана құдыретiне амалсыз бас иесiң"4 деп толғанады " Ерте жастан тәрбиелеу тағылымдары» мақаласының авторы.
Ата-ана тәрбие беруде, ата-бабамыздың салт-санасы, әдет-ғұрпында жүргiзiлген үлгi-өнегесiнiң мәнi зор. Сөз қадiрiн бiлетiн заманда бiр ауыз сөздiң iшкi мағынасын жете түсiнiп, содан өзiне тәлiм алған бабаларымыздың қасиетiне не жетсiн. Сондай -ақ, атамыз Жүсiп Баласағұн өзiнiң "Құтты бiлiк" еңбегiнде:
Ақ сүтпен бiрге сiңген жақсылық
Айнымайды еш, алғанша ажал қапсырып.
Ет сүйекпен бiрге бiткен қылығың,
өзгермейдi салғанша ажал құрығын.
Мiне, Жүсiп Баласағұн атамыздың "Құтты бiлiк" еңбегiндегi ойлар ана сүтiмен дарыған қасиеттi дәстүрлер халықтың салт-санасынан берiк орын алатындығы айтылған.
Балаға, әсiресе, ана өте жақын келедi. Ал отбасы тәрбиесiнде әкенiң де, ананың да орны бөлек. Әке мен ана баланың алғашқы ұстазы. Әсiресе, әкенiң рөлi ер баланы тәрбиелеуде басым. Әке ұлына өзiнiң бар өнерiн, естiп-бiлген бiлiмiн түгел үйретуге тырысады. Ал ұл бала өз тарапынан ағаға, әкеге елiктеп, одан үйренген. "Ата көрген оқ жонар" деген осыдан шыққан.