абай (ибраһим) құнанбайұлы (1845-1904) — ақын, ағартушы, жазба қазақ әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси қайраткер[1], либералды білімді исламға таяна отырып, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, қоғамдық, моральдық мәселелерін арқау еткен.
абай шығыс пен батыс мәдениеті мен өркениетін жетік білген. бірқатар әлем ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болған. философиялық трактаттар стилінде жазылған «қара сөздері» - тақырып ауқымдылығымен, дүниетанымдық тереңдігімен, саяси-әлеуметтік салмақтылығымен құнды.
қысқаша шолу
орта жүздің арғын тайпасының тобықты руынан шыққан билер әулетінен. әкесі құнанбай өскенбайұлы өз заманындағы атақ даңқы алысқа кеткен ң бірі болған. патша өкіметі xix ғасырдың ортасындағы бір сайлауда оны қарқаралы ауданының аға сұлтандығына бекіткен. шешесі ұлжан орта жүздің арғын тайпасынан қаракесек руының шешендікпен, тапқырлық, әзіл әжуамен аты шыққан шаншарлардың қызы «абай» деп жас ибраһимді анасы ұлжан еркелетіп атаған. содан бері бұл есіммен абай тарихқа енді.
осындай текті ортадан шыққан құнанбай мен ұлжаннан туған төрт ұлдың бірі абай жастайынан ақ ерекше қабілетімен, ақылдылығымен көзге түседі. ға сыншы әкесі осы қатты үміт етеді. әкесі оның зеректігін байқағаннан кейін, 10 жасқа толған соң семейдегі ахмет риза медресесіне береді.медреседе төрт жыл оқығаннан кейін, оқудан шығарып алып, қасында ұстап, ел басқару ісіне баули бастайды. әкесінің төңірегінде ел жақсыларымен араласып, өз халқының рухани мәдениет жүйелерімен жете танысады. өзі билер үлгісінде шешен сөйлеуге төселеді. ұтымды сөзімен, әділ билігімен елге танылып, аты шығады. көп ұзамай, жетпісінші жылдардың бас кезінде қоңыр көкше дейтін елге болыс болады. билікке араласып, біраз тәжірибе жинақтағаннан кейін ол халық тұрмысындағы көлеңкелі жақтарға сәуле түсіруге күш салып бағады. бірақ онысынан пәлендей көңіл тоятындай нәтиже шығара алмайды. сондықтан халқына пайдалы деп тапқан істерін көркем сөзбен, әсіресе, өлеңмен насихаттамақ болады. абай бір жағынан шығыс классиктері низами, сағди, қожа хафиз, науаи, физули, жәми тағы басқаларды оқыса, екінші жағынан а. с. пушкин, а.и. герцен, м.е. салтыков-щедрин, н.а. некрасов, м.ю. , л.н. толстой, и.а. крылов, ф.м. достоевский, и.с. тургенев, н.г. чернышевский мұраларын оқып, терең таныс болған, батыс әдебиетінен гете, джордж байрон сияқты ақындарды оқып, дрепер, спиноза, спенсер, льюис, дарвин сынды ғалымдардың еңбектерін зерттейді
Ел жайлауға қонды,
Малдары қоңды.
Төгілсе мұнай,
Қуанба, мұңай.
Алуан гүлдер өңді,
Жер құлпырған өнді.