1-тапсырма: Сұрақтарға жауап беріңіз. 1.Әйгілі зерттеуші НЯ. Златкин көшпелі мал шаруашылығының шыгуы және оның дамуын немен
байланысты деп ойлады?
2 Жайылымдық шаруашылық қалай дамыды?
3. Адам атты басқарып отыратын металдан жасалған ауыздықты қай дәуірде ойлап тапты?
4. Темір дәуірінде Қазақстанда мал шаруашылығының қандай түрлері болды?
5. Ғалымдар Қазақстандағы секөшпелі мал шаруашылыгы» деген ұғымды неліктен «скайылымдық
мал шаруашылығы» деп ауыстырды?
6. Темір дәуірінде мал шаруашылығында қандай жануарлар өсірілді?
1. Малдың қандай түрлері тұяғымен қар астындағы шөпке тебіндеп жайыла алды?
2-тапсырма. Мәтінде жетіспейтін сөздерді табыңыз.
Қола дәуірінде барлық адамдар тең еді. Жер меншігі саналды. Мал өсірулерде
жекеменшік катысты болды. Бұл қауым, бүкіл қоғамның жікке бөлінуін уылды. Балалар
Кәне пайда болды. Адамдар косем, абыз, жауынгер,
болып топка бешіні
Алайда мал өсірушілерде бұл айырмашылық кеп кайшылық тудырмады. Байлар мен кедейлер
көсемдер мен қатардағы мүшелері өзара жаудаспад.
Жабайы жануарларды қолға үйрету неолит дәуірінен басталды. Ең алғаш қолға үйретілген үй жануарлары — қой мен ешкі. Қойдың арғы тегі — арқар (муфлон), ал ешкінікі — таутеке. Қой мен ешкі мөлшермен б.з.д. 8—7-мыңжылдықтарда қолға үйретілген деп есептеледі. Осы кезге жататын Жерорта теңізі маңайындағы тұрақтарда қой мен ешкінің сүйегі табылған.
Сиыр тұқымының дәл қай жерден шыққаны әлі аныкталмаған. Дегенмен де қолға үйретілген сиырдың да ең көне заманғы сүйегі б.з.д. 7-мыңжылдыққа жатады, ол Оңтүстік Анадолы жерінде (Түркия) табылған. Б.з.д. 6—5-мыңжылдықта Месопотамия жерінде мал шаруашылығы болғандығы бүгінде дәлелденген.
Жылқы алғаш қолға үйретілген аймақ деп Шығыс Еуропа мен Еділ бойы есептеледі. Жылқыны қолға үйрету мөлшермен б.з.д. 4-мыңжылдықта болған сияқты.
Қазақстан жерінде ең көне мал сүйегі энеолит дәуірі ескерткіштерінде кездеседі. Бұл — Терісек, Сексеуіл, Орталық Қазақстандағы Қарағайлы (Қарағанды маңы) тұрақтары, Шығыс Қазақстандағы Усть-Нарым қонысы. Бұлардың мөлшерлі жасы б.з.д. 3-мыңжылдықтың орта шені. Бұл тұрақтардан қойдың, ешкінің, сиырдың, жылқының сүйектері табылған.
Қазақстан жерінде қола дәуірінің кезінде-ақ үй маңындағы мал шаруашылығы қалыптасты. Б.з.д. 2-мыңжылдықтың орта кезіне жататын жерлеу орындарында, кейінірек қоныстарда қой, жылқы сүйектері көптеп кездеседі. Кейбір шөбі қалың, өзен-көлді аймақтарда орналасқан қоныстарда, мысалы, Шағалалы, Сарғары қоныстарында сиырдың сүйегі басым, ал Трушниково қонысында ұсақ мал мен мүйізді ірі қараның сүйегі табылған.
Бұдан 3 мың жыл бұрын Қазақстан жерінде құрғақшылық күшейді. Далалы, жартылай шөлейт, таулы аудандарда мал өсіру шаруашылықтың негізгі түріне айнала бастады. Алдымен жартылай көшпелілік, содан соң көшпелі мал шаруашылығы қалыптаса бастады.