Әрине, бұрынғы ән-жырлардан хабарымыз да жоқ. Дегенмен қазақтың ұлттық салт-дәстүрі барынша жаңғыратын, барынша көрініс табатын күн Наурыз деп біліп, бұл күні ақты мол қылып, дастарқанды толтырып, Наурызға арналып шығарылған жаңа әндерді шырқаймыз. Ұлыстың ұлы күнінде шырқалатын ән ретінде, ең әуелі, Мұқағали Мақатаевтың сөзіне жазылған Талғат Сарыбаевтың «Наурыз-думан» әнін танимыз. Одан кейін де қаншама әуезді әндер туып жатыр. Құдайға шүкір. Ал өнертанушы Ерлан Төлеутай Нұх пайғамбар заманымен байланысты Наурызда қазақтар өлең-жырдан кенде болмай, тұрмыс-салт жырларын шырқағандығын айтады.
1 - тапсырма
Композициялық талдау
1. Шығарманың басталуы. Бейімбет пен жолдасы – Қасымжан ауылдан шығып, келесі бір ауылды бетке алады. Кең даланың табиғатын суреттейді. Қасындағы жолдасының аты малшылардың малға мінетін аты болған соң кейін қалып қоя береді. Жол қысқарсын деген мақсатпен жолдасы Шұғаның белгісі туралы сөз қозғайды.
2. Шығарманың дамуы. Есімбек деген байдың ортан қолдай 4 ұлы, арасында бұраңдап өскен жалғыз қызы – Шұға болады. Шұғаның келбетін суреттейді.
3. Шығарманың байланысы. Есімбектің ауылына Әбдрахман деген Қазақбайдың баласы келеді. Шұға Әбдрахманды көріп ғашық болып қалады. Әбдрахманда Шұғаны сүйеді. Ауылда алтыбақан болып кездеседі.
4. Шығарманың шиеленісі. Айнабай деген ауыл адамы қызы Күлзипаны Әбдрахманға қоспақ ниетте болады. Әбдрахманның әкесі үйінде шөп болмай Айнабайдың үйіне барғанда Айнабай қос қазыны бұзбай асып, бір арба шөпті тегін беріп жібереді.
5. Шығарманың шарықтау шегі. Әбдрахман Күлзипаға қарамай қойған соң, әрі Шұға мен Әбдрахманның махабаты елге мәлім болып, Айнабай «Түріктерге жасырын ақша жинап беріп жүр» деген сылтаумен Әбдрахманды жер аудартып жібереді.
6. Шығарманың шешімі. Содан Шұға құсалықпен ауырады. Шұғаның ауруы жанына батқан әкесі Әбдрахманды алдыртады. Бірақ Әбдрахман жеткенше Шұға қаза болып кетеді. «Шұғаның белгісі» деп отырғаны Шұғаның басына орнатылған тас.
2 - тапсырма
КЕЙІПКЕРЛЕР
Жолаушы
Шұға
Әбдірахман
Есімбек
МІНЕЗ ЕРЕКШЕЛІГІ
Жолаушы - әңгімедегі келе жатқан екі жолаушының Шұға туралы әңгімеге қалай кірісуі де оқырманды ынтықтыра түседі екен.
Шұға - Шұға өте сұлу, ақылды, байдың
қызы, Әбдірахманды қатты жақсы
көреді, бірақ Шұға махабаты үшін соңына
дейін шыдамай күйзеліске түсіп қайтыс
болады.
Әбдірахман өте сымбатты жігіт, білімді, діні басқа адам, кедей отбасынан, Шұғаға бір көргеннен ғашық болып қалады. Бір-біріне сезімдерін білдіреді. Бірақ қанша жақсы көргенмен Шұғаның әкесі қызына тең көрмейді себебі Әбдірахман кедей болады.
Есімбек - бай адам, Шұғаның әкесі,сәл
өзімшілдігі бар адам. Қызына Әбдірахманды тең көрмейді, қарсы болады. Бірақ қызы Шұға күйзеліске түседі де қайтыс болады.
ПСИХОЛОГИЗМ
Шұға бейнесі көпшілікке үлгі бола білді. Сөйлеген сөзі мен жүрген жүрісі арқылы шынайы болмысының қандай екендігін анық байқаймыз.
Сол сәттегі Әбдірахман мен Шұғаның сезімі қаншалықты мықты болса да, олар әрі қарай бақыты үшін күреспеді. Бір орында тоқтап қалып, қандай шешім қабылдау керектерін білмей, жолдары екі айырылады. Әбдірахманның Шұға қайтыс болғандағы тартқан азабын, жазылған соңғы хатындағы терең ойын, тек шынайы ниетті жан пайымдауға лайықты деп санаймын.
Менің ойымша кез келген адам өз тағдырының негізгі кейіпкері, әрі қожайыны. Өмірінің қандай сипатта өрбитініне де жалғыз өзі себепкер болып табылады. Лайым дұрыс шешім қабылдап, жаңсық қадамдардан іргемізді аулақ ұстайық.
Ата-анасының разылығын, батасын алмай, қос жұптың бақытты болуы екіталай демекші, Шұға уайымнан құса болып, ауруға шалдығып кетеді. Бұл оған өте ауыр болды.
3 - тапсырма
Идеясы: Гуманизм, адамгершілік, махаббат мәселесі.
Шұға- бейнесі әртүрлі іс-әрекеттің даму
барысында айқындалады. Кейіпкер
арқылы тағдырына ата-анасын да емес,
бауырларын да емес, өзін қоршаған
әлеуметті де емес, тек қана ата салтын
кінәлап, шарасыздыққа, өлімге барып
тірелген қыз тағдырының өкініші, арманы
көрсетіледі.
Әбдірахман - шығармада Шұғаның
рухани біліміне сай жігіттің образы
ретінде Әбдірахман бейнесі таңдалған.
Бұл үзіндіден Әбдірахманның қазақтың
алғашқы оқыған азаматтарының бірі
екені белгілі болады. Сол кездегі
санаулы оқыған қазақ жігіттерінің
арасында білімімен де, көркем мінезімен
де жұрт арасында Әбдірахманның
атағы кең жайылады. Алайда қолының
қысқалығынан ол сүйіктісіне қосыла
алмай мұратына жетпейді.
Есімбек - Есімбек деген байдың ортан
қолдай 4 ұлы, арасында бұраңдап өскен
жалғыз қызы - Шұға болады. Шұғаның
әкесі Есімбек бай қызын кедей жігіті
Әбдірахманға бергісі келмей, жастардың
кездесуіне тыйым салады.
Әңгімеші - шығармада Шұға қыздың
тағдыры арқылы сол кездегі қазақ
қоғамының өмір сүру бейнесі көрініс
тапқан.