Жырауларды халык, қадір тұтқан. Ел толқыған кезде, бүліншілік шыққанда немесе ел шетіне жау келғен кездерде ақыл, кеңес сұрайтын болған. Мұндай кезде жырау жұртшылықты абыржымауға шақырып, оларға күш-қуат беріп (дем беріп), істің немен тынатыны жайлы болжамдар айтып отырған. Жыраулар поэзиясы ХV-ХVII ғасырлар аралығын қамтиды. Жырау деген атау "жыр" сөзінен шыққан. Жыршы деп көптеген эпостық жырларды жатқа білетін, дайын репертуары бар айтқыштарды таныған. Жыраулар өз шығармаларын ақыл-нақыл, өсиет түрінде айтқан. Олардың толғауларының негізгі тақырыптары - туған жерді, елді сүю, Отанды қорғау, елді бірлікке шақыру, адамгершілік қасиетті насихаттау. Жыраулар поэзиясының біраз үлгілері осы тарауда ұсынылып отыр. Соларды оқып-үйрену барысында халқымыздың атадан мирас болып қалған сөз маржандарына қанығасыңдар, халқымыздың басынан кешірген тарихи кезеңдермен таныс боласыңдар, оның қадір-қасиетін білесіңдер, тәлімдік, танымдық, тағылымдық терең ой дүниесіне енесіңдер. Әдебиет тарихы ел тарихы, халық тарихы екеніне көз жеткізесіңдер. Жыраулар поэзиясының маңызы мен тақырыбы.Жыраулар поэзиясының құндылығы неде? "Бұл дәуірдегі әлеумет тіршілігінің, –дейді М.Әуезов, –ең шешуші мәселесін әдебиет жүзіне түсіріп, алғашқы рет қалың ел қамын ойлап, күңіренген қария –Асан. Бұл заман сыншысы сөйлесе, шешілмеген жұмбақ, түйіні шатасқан сөздерді ғана сөйлейді, өзі туған заманның белгілерін қарап, келешек заман не айтарын болжайды: сөзінің бәрі терең ой, терең мағынамен сөйленеді. Айтпақ жайларын ашып, ұғымды қылып айтып бермейді. Әдейі көмескілеу жұмбақ қып айтады. Жыраудың сөзі мақсатсыз айтылмайды. Не айтса да көптің мұңы, көптің жайы туралы, не көпке арналып ақыл, өсиет есебінде айтылады". Ғалымның осы ғұламалық пікірінде жыраулар поэзиясының идеялық-көркемдік мәні терең ашылған. Халқымыздыңосы зергерлік сөз тұнығына әрі ақын, әрі ғұлама Шәкәрім де ден қойған. Ол "Ескі ақындық" деген өлеңінде халық мұрасын, ауыз әдебиетін, жыраулар поэзиясын аса жоғары бағалаған: Олардың жырында "қыран құстың ұшқаны", "ақбөкеннің жүрісі", "жайдақ желдің желісі", "мөлдір қудың аққаны", "жел жетпейтін құландар жүйріктігі", "адам жанының жайма шуақ кезеңі" –бар-баршасы, көшпелі қазақ өмірінің бүкіл әлеуметтік, рухани тіршілігі бейнеленген деп керемет ой түйген. Жыраулар поэзиясын айтулы сөз зергері Мағжан Жұмабаев та "Батыр Баян" поэмасында.Демек, жыраулар поэзиясы –халқымыздың неше ғасырлық өмірін өнер өрнегіне, ақыл сөзіне бейнелеп түсірген, өшпес, өлмес мұрамыз.Жыраулар поэзиясы халықтың басынан өткерген тарихи оқиғаларды, оның арман-мұратын, кешірген ауыртпалықтарынжырлаумен ғана бағалы емес, елдің саяси-әлеуметтік тіршілігін, ойсанасын, дүниетанымын көркем бейнелі тілмен бере білуімен де бағалы. Жыраулар поэзиясы соны философиялық терең ойға толы. Олардың поэзиясы өсиетнама түрінде келеді. Сондықтан да жыраулар поэзиясында нақыл, афористік сөз оралымдары мол.Олар сол еліне жалынды жырларын арнаған, халқын сол елі үшін қызмет етуге үндеген, керек болса, жанын пида етуге шақырған. Халқы үшін қан майданда шайқасқа түсіп, елін, жерін сыртқы жаудан қорғаган әйгілі халық батырларының ерліктерін жырлаған. Мысалы, Тәтіқара ақын: Жыраулар өмір жайлы, достық жайлы, адамгершілік, ерлік жайлы, тіршілік жайлы жыр шерткен. Олар өмір диалектикасына да терең көз жіберген, дүниенің бірқалыпта тұрмайтынын ("мынау жалған дүние кімдерден кейін қалмаған"– Шалкиіз), үнемі өзгерісте болатынын дұрыс пайымдаған. Жыраулар поэзиясында адамгершілік этика, мораль мәселелері кең орын алған. Оларда бүгінгі жастар ғибрат, тағлым алар дүниелер молшылық. Жыраулар поэзиясы өзінің әлеуметтік, адамгершілік сарынымен ғана емес, көркемдік сапасымен де құнды. Жыраулар поэзиясында синтаксистік параллелизмге, дыбыс үндесулеріне, ішкі ұйқасқа құрылған өрнектер де аз емес. Арнау түріндегі сөз қолданыстар да баршылық. Жыраулар өз поэзиясында терең философиялық ойды бейнелеу үшін өлеңдерінің ұйқас, ырғақтарын сол мақсатқа орай алған. Оған бірнеше мысал келтірейік:Жырау "ж" дыбысын тамаша сөйлете білген. Дауысты дыбыстарды да шебер қолдана отырып, жыраулар өлеңнің музыкалық сазын күшейткен. Шын көркемдік тәсіл арқылы олар оқушысын шығарманың ішкі иірімдеріне ендірумен қатар, эмоциялық әсерін үстей түскен. есірген Есім ханның қылығын ашу үшін "е" дыбысынан өрнек жасап сөйлеткен. Ақтамберді жырау сұрай арнау сияқты көркемдік тәсілді ұтымды пайдаланған. Оның "Күмбір-күмбір кісінетіп" толғауынан, табиғат пен адам тағдырын жарыстыра, салыстыра бейнелей отырып, өлеңнің мән-мазмұнын терендеткен, әсерлі еткен. Мұнан жыраулар поэзиясының көркемдік сапасын айқын аңғаруға болады. Әдебиетімізді жаңа тарихи кезеңде, ел басына қиын қатер төнген шақта, екіталай кезеңде – XVIII ғ. бірінші жартысында жаңа, соны ой-толғанысымен, көркемдік сөз өрнегімен әрі қарай дамытқан Бұқар жырау. Оның жыр-толғаулары – сол тарихи дәуірдің көркемдік көрінісі.
Әл-фараби дүниенің білім және ой тарихынан құрметпен орын алған ұлы түрік ғалымы, ойшылы. , , медицина, ғылымдарында және философияда жеткен нәтижелерімен еуропа мәдениетінде үлес қосқан, кітаптары xviii ғасырдың соңына дейін еуропа университеттерінде оқылған түрік дарыны.шын аты –махмұт. фараби түркістанда, фараб (отырар) қаласында 870 жылы дүниеге келді. әкесі- қорған басшысы махмұт тұрпан. батыстың білім әлемінде оны әл-фарабиус атымен таниды. фараби оқып –жазуды туған қаласында үйреніп, заманының ең атақты ғұламаларынан сабақ алды.тәлімін кеңейту үшін әуелі иранға,кейін бағдатқа кетті.фараби бағдадта болған кезінде кілең атақты кісілерден дәріс алған және өзі де сабақ оқытқан. әсіресе логика және грамматика пәндері мен араб тілін меңгеруді осы қалада жалғастырды. өзі діншіл еді.исламның ақылға негізделген дін екеніне сенетін.ол парсы,араб,латын және грек тілдерін үйренді.әсіресе грек ойшылдары аристотель мен платон пікірлерінің синтезін жасауға және сократ философиясының негізін жарыққа шығаруға көп еңбек етті.сондықтан да өзін «хадже-и-сани»,яғни «екінші ұстаз» деп аталады.941 жылы алеппоға келді.ол жылдары алеппо сейфуддевле әлидің қол астында еді.бұл түрік әкімі түрік оқымыстысы фарабиге үлкен сый-құрмет көрсетіп,оны сарайына алды.кейбір деректер фарабидің өзіне ұсынылған шенді алмай,күндіз көкөніс өсіріп,түнде шам жарығымен философиялық ойлар жазумен айналысқандығын көрсетеді.фараби-алғашқы ислам философы және ислам философиясын қалаушы.кейбір зерттеушілердің пікірінше,фарабидің «ат-талисмус-сани» атты ең-бегірек философиясына еліктеушілік.олай болса бұл өте жемісті елік-теушілік,өйткені ол өзінен кейінгі бүкіл дүние ой-пікіріне құрмет көрсеткен ибн сина осы кітаптың арқасында грек философия- сын үйренген.ибн-сина былай деген еді: «бір кітап дүкенінен сатып алған фарабидің кітабын оқы-ғанда,бұрын еш түсіне алмаған грек толығымен осы кітаптан үйрендім».фараби музыкамен де айналысқан, тіпті «канун» деп аталған аспапты (домбыраға ұқсас) өзі ойлап шығарған және осы аспаппен бірнеше әндер де шығарған.оның «музыка- кітабы»-музыка жөнінде жазылған алғашқы ғылыми зерттеу.фараби алепподан шамғ каирге сапар шеккенде жұрт арасына өзінің пікірлерін таратқан,білімге қызмет еткен.ол алеппода 950 жылы январь айында қайтыс болып,шам қаласының жанындағы баб-ул-сағыр деген жерде жерленді. фарабидің ойы,қөз қарастары,өте жемісті еңбектері, түсіндіргісі келген ойын өте жеңіл түсіндіре алатын қасиеті шығысты да,батысты да таң қалдырды. әбу насыр әл-фараби (870— 950) — қыпшақ даласынан шыққан ұлы энциклопедист ғалым, астролог, музыка теоретигі. ол әскербасының отбасында дүниеге келген. отырар медресесінде, шам, самарқан, бұқара, кейін харран, мысыр, халеб (алеппо), бағдат шаһарларында білім алған. ол түркі ойшылдарының ең атақтысы, әлемдегі екінші ұстаз атанған ғұлама. оның заманы “жібек жолы” бойындағы қалалардың, оның ішінде отырардың мен мәдениетінің ған кезіне дәл келеді. орта азия, парсы, иран, араб елдері қалаларына жиһанкездік сапарлар жасап, тез есейген ол көптеген ғұламалармен, ойшыл-ақындармен, қайраткерлермен танысып, сұхбаттасады. тарихи деректер бойынша 70-ке жуық тіл білген. өздігінен көп оқып, көп ізденген ойшыл. философия, логика, этика, , тіл білімі, жаратылыстану, , , медицина, музыка салаларынан 164 трактат жазып қалдырды. шығармаларында көне грек оқымыстыларының, әсіресе, аристотельдің еңбектеріне талдау жасады. (аристотельдің “”, “категория”, “бірінші және екінші аналитика” сияқты басты еңбектеріне түсіндірмелер жазған.)ң өз болмысын өзі танып-білуіне философиялық тұжырымдар жасаған. бұл мәселені логика, этика, педагогика тұрғысынан кеңінен саралап, өзара сабақтастықта қарастырады. ол рухани бастауларды жан-дүние үндестігінен, әдеміліктен, қанағаттанудан, бақыттан іздестірді. “қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы”, “мемлекет қайраткерлерінің қанатты сөздері” және т.б. еңбектері бар.ғылымдардың шығуы” деп аталатын трактатында ң шығу тегі мен себептерін ашуға тырысады. астрономияға байланысты еңбектеріне “алжебрге түсініктеме”, “қ фигуралардың егжей-тегжейі жөнінде табиғи сырлары мен рухани әдіс-айлалар кітабын” жатқызуға болады. арифметика саласында “теориялық арифметикаға қысқаша кіріспе”, саласында “вакуум туралы”, медицина саласында “ ағзалары жөніндегі аристотельмен алшақтығы жөнінде галенге қарсы жазылған трактат”, музыкаға байланысты “музыканың ұлы
Байқоңырдың тарихы-есімді тіркес.
Тарихы басталды-етістікті тіркес