Жеті саны.
Сан мыңдаған дәуірді өткерген дана халқымыздың дәстүріне сай киелі ұғымдар бар. Соның бірі 7 саны. Барлығымызға білетіндей жеті ата, жеті қазына, жеті ғашық, т.б. мысалға келтіруге болады. Тіпті ерте замандардан бері қарай осы бір санның бойында тылсым құпия бар деп айтылып келеді. Ол қандай құпия? Оны әлі ешкім білмейді, әлі күнге дейін бізге жұмбақ. Қазақ халқы жеті санын киелі деп санап, өзінің дүниетаныма арқау етіп келеді. Сайтымызда жеті саны туралы көптеген материал жазылды. Бүгін онда қамтылмаған бірнеше деректі ұсынуды жөн санадық. Тәуке ханның тұсында қабылданған қазақ халқының дәстүрлі әдет-ғұрып заңдарының жинағы "Жеті жарғының" да жеті болуы тегіннен тегін емес.
Адамның жеті жетекшісі жайлы кезінде Саққұлақ би айтып кеткен екен.
7 жетекші.
1. Адамның басшысы ақыл.
2. Жетекшiсi талап.
3. Жолаушысы ой.
4. Жолдасы кәсiп.
5. Қорғаны сабыр.
6. Қорғаушысы мiнез.
7. Сынаушысы халық.
Бұдан бөлек, 7 күн мен 7 ғалам бар.
7-күн
1. Бүгін.
2. Ертең.
3. Бүрсігүні.
4. Арғы күні.
5. Ауыр күн.
6. Азына күн.
7. Соңғы күн.
7 ғалам.
1. Күншығыс
2. Күнбатыс.
3. Түстік.
4. Терістік.
5. Аспан жоғарғы ғалам.
6. Жер ортаңғы ғалам
7. Жер асты төменгі ғалам.
7 амал.
1. Күннiң тоқыраүы.
2. Қарашаның қайтуы.
3. Үркердiң батуы.
4. Мұздың қатуы.
5. Киiктiң матауы.
6. Қыс тоқсан.
7. Ай тоғамы.
Халқымыздың жетіқарақшы жұлдызы туралы да наным түсінігі бар. "Жетіқарақшы" сөзін "жеті қараушы, жеті сақтаушы, жеті күзетші" деп түсінгеніміз абзал. Ел жадында сақталған "Жетіқарақшыны таныған жеті түнде ада " деген сөз осының айғағы болса керек. Халқымыз жетіқарақшыны аспан сағаты деп атайды. Себебі, ата-бабаларымыз оған қарап түнгі уақыттарын мөлшерлеп, ауа-райын болжаған. Жетіқарақшы.
1. Дубхе (Ерік)
2. Мерак Жігер)
3. Фекда (Қайрат)
4. Мегрец (Қуат)
5. Алиот (Ырық)
6. Мицар (Құдірет)
7. Алькаид (Дес)
Тағы айта кетерлік дүние қазақ халқында "жеті шелпек" деген ұғым бар. Үлкендер бір нәрседен қауіп қылса, үрейленсе, болмаса жайсыз жатып, жаман түс көрсе, жеті нан жеті шелпек айтады. Жеті нанды қасиетті жұма күндері, сәрсенбінің сәтіне пісіріп, жеті үйге таратады. Алушы: "Қабыл болсын", дейді, таратушы: "Әумин!" деп жауап береді. Жеті нанды таратып болғаннан кейін: "ата-бабаларға тие берсін" деп ауыз тиіп, әруақтарға арнап аят оқып, бата қылады. Сонда әруақтардың мұрнына нанның иісі тиеді. Сосын "Жеті нан әрқашан әруақ болып желеп-жебеп, бәле-жаладан қорғап жүреді", дейді. Ал, жапондықтардың ойынша "жеті" саны адамға жақсылық әкеледі. Осы сияқты жетінің киелі ұғымы немесе өзге де жоғарыдағылардай мағыналық көріністері орыс, корей, монғол, т.б. халықтарда да бар. Демек "жетінің" киелі мән алуы түркі халықтарына ғана емес, басқа халықтарға да тән құбылыс. Мәселен, Қытай мәдениетінде де "жеті" саны киелі сан. Қытайлар адам қайтыс болғаннан соң 7-ші, 21-ші күні, 49-шы күндері оған арналған аза білдіру салтын өткізеді. Бұл күндері олар "жетісі", "үш жетісі", "жеті айы" деп атап "аруақтар күндері" деп есептейді. Ақыртас жөніндегі аңыз бойынша аса зор денелі де күшті құрылысшы кетпенімен жеті жерге тастаған топырағынан жеті төбе пайда болған. Ал, "Алпамыс батыр" эпосында Байбөрі мен Аналық бір бала көтеру үшін дүниенің жарымын аралап, жеті әулиенің зираттарына түнеп жүріп армандарына жеткен... Иә, шынында да біздің әлемде қызықты әрі жұмбақ жайттар өте көп кездеседі. Ал, тарих дәстүріміздегі құпиялар мен ашылымдар қаншама... Қорыта айтқанда, "жеті" қазақ халқының ұғымында қалыптасқан киелі сан. Ұлттық түс алған көне мәдениет құбылысы. Бұл құбылыстың басқа халықтарда да кездесуін олардың бір-біріне тигізген әсерінен гөрі әрқайсысының өзіндік дүние танымынан туындаған ортақ құбылыс деп қараған жөн. Қазақ халқында 7 саны ерте замандардан киелі сан болып есептеледі. Ол дегеніміз 7 қазына, ұлттық тағамдардағы 7 түрлі қоспа, әлемнің 7 кереметі, аптаның 7 күні, кемпірқосақтың 7 түсі, Жетіқарақшы жұлдызы, т. б. Ертегілерде 7 батыр, 7 ағайынды, 7 ұл, 7 қыз, т.с.с болып кездеседі. Халқымыздың ежелгі дәстүрінің бірі бала туғаннан кейін 7 күннен кейін тойлап, адам дүниеден өткеннен кейін 7 күннен кейін жетісін өткізеді. Егер адам 7 ұлттың тілін білетін болса дана адам болып есептеледі.
Основоположником письменной литературы синьцзянских казахов считается поэт Асет Найманбайулы. Ориентируясь на народные предания алтайских и тарбагатайских жителей, он создал ряд поэм, наиболее известными из которых стали «Деревянный конь», «Нугман и Нагим», «Салика и Самен», «Французский король», «Аксербай», а также серию толгау, дастанов и айтысов. Другой классик раннего периода — Акыт Улимжиулы (Карымсаков), автор поэм «Жиханша» (1897), «Мухамет-Момын, ишан кереев» (1909), «Хаджи Баян» (1908) и др. Некоторые казахские литераторы, среди которых известный фольклорист и переводчик Жусипбек Шайхисламулы, эмигрировали в Китай из Российской империи после подавления Среднеазиатского восстания 1916 года[4].
Несмотря на поражение первой Восточно-Туркестанской республики в середине 1930-х годов, отношение к тюркским меньшинствам в Синьцзяне стало более либеральным. Это привело к новому витку развития казахской культуры. В 1934—1935 годах в Синьцзяне стали открываться казахские школы, начали выходить казахскоязычные периодические издания («Синьцзянская газета», «Илийская газета», журнал «Новый Алтай» и др.)[4]. Ключевой фигурой литературы данного периода стал Танжарык Жолдыулы — поэт, театральный деятель и просветитель[5]. В числе его произведений — поэмы «Анар и Сауле», «Салиха и Садык», стихотворения «Секрет народа», «От всего сердца»[4].
После образования коммунистической КНР казахская литература Китая приобретает социалистическую направленность. В 1954 году организуется Синьцзянское народное издательство, издающее произведения как авторов СУАР, так и деятелей дореволюционной и советской казахской литературы. Среди наиболее известных казахских литераторов КНР — Абдирашит Байболатов, Кажыгумар Шабданулы и др.[4]
В Монголии Править
Основоположником литературы и драматургии монгольских казахов считается Актан Бабиулы. Широкую известность в среде казахской диаспоры Монголии получили его эпические поэмы «Беркут» (1959) и «Зелёная пыль» (1970). В 1948 году Актан Бабиулы вместе с другим казахским поэтом, Курманханом Мухамадиулы, возглавляли съезд Союза писателей Монголии[6]. Проза Изначально литература монгольских казахов была представлена лишь поэзией, но со второй половины 1950-х годов начинает развиваться и художественная проза. В 1955 году в Монголии открывается казахский литературный кружок. С 1957 года издаётся литературный журнал «Жана талап» (каз. Жаңа талап), впоследствии переименованный в «Шугыла» (каз. Шұғыла). В 1959 году в столице МНР Улан-Баторе состоялась Декада казахской литературы и искусства. 28 декабря 1968 года было создано казахское отделение при Союзе писателей МНР. Во второй половине XX века также развиваются фольклористика и литературоведение. Среди исследователей, внёсших значительный вклад в исследование литературных традиций, известный историк Каржаубай Сарткожаулы, в настоящее время сотрудник ЕНУ им. Гумилёва в Нур-Султане[6].
Литературная критика и литературоведение в среде монгольских казахов продолжают развиваться и в современной Монголии. Однако значительная часть деятелей литературы репатриировалась в независимый Казахстан в рядах оралманов[6].
См. также
Примечания
Литература
Ссылки