Тюркский каганат
(552-745), государство, основанное в Центральной Азии племенным союзом тюрок. В 460 одно из гуннских племён, так называемое ашина, попало под власть жужан и было переселено из Восточного Туркестана на Алтай, где сложился союз местных племён, принявший название "тюрк". В 545 тюрки разгромили уйгурские племена, а в 551 - жужан. Вождь Бумын (умер 552) провозгласил себя каганом. К 555 все народы Центральной Азии, включая киданей в Западной Маньчжурии и енисейских кыргыз, оказались под властью тюрок. Ставка кагана была перенесена в верховья р. Орхон (см. Орхонские тюрки) . В 60-х гг. 6 в. тюрки разгромили Эфталитов государство в Средней Азии. В 3-й четверти 6 в. в зависимость от Т. к. попали северокитайские государства Чжоу и Ци. Т. к. в союзе с Византией начал войны с Ираном за контроль над Великим шёлковым путём. В 571, после похода тюрок в Иран, граница была установлена по Амударье, а в 588-589 к Т. к. присоединены некоторые области на западном берегу Амударьи. В 576 тюрки взяли Боспор (Керчь) , а в 581 осадили Херсонес. К середине 6 в. у них наряду с остатками военной демократии начинают складываться раннефеодальные отношения. Рост богатств и влияния тюркской аристократии, её стремление к автономному управлению захваченными территориями вызвали острый политический кризис и междоусобицы (582-603), усугубленные активным вмешательством китайской империи Суй (581-618). Т. к. распался на враждебные друг другу восточную (центрально-азиатскую) и западную (среднеазиатскую) части.
Восточный Т. к. восстановил своё влияние в Центральной Азии при каганах Шиби (609-619), который в войнах с Суйской империей отстоял независимость государства, и Хели (620-630), предпринявшем 67 походов в Китай. Недовольство масс увеличением податей и восстания ряда подвластных племён привели Восточный Т. к. к поражению в войне (630) и полувековой зависимости от Китая. Антикитайское восстание 681 вновь возродило государство. При Капаган-кагане (691-716) Восточный Т. к. на короткий срок расширил свои границы от Маньчжурии до Сырдарьи; тюркские отряды дошли до Самарканда, где, однако, потерпели поражение в сражениях с арабами (712-713). Бильге-кагану (716-734) и его брату Кюльтегину (умер в 731) пришлось отстаивать независимость Т. к. в жестоких войнах с империей Тан и её союзниками. Начавшаяся после смерти Бильге-кагана междоусобица и распад Восточного Т. к. на удельные владения привели к гибели государства, на месте которого возник Уйгурский каганат (745-840).
Западный Т. к. при каганах Шегуе (610-618) и Тон-ябгу (618-630) восстановил границы на Алтае, в бассейне р. Тарим и по Амударье. Ставкой западных тюркских каганов стал Суяб. Начавшаяся в 630 борьба за престол переросла в затяжную войну, которую вели друг с другом два главных племенных союза Западного Т. к. - дулу и нушиби. Не смогла прекратить войну и административная реформа Ышбара Хилаш-кагана (634-639), разделившего страну на десять "стрел" - племенных территорий. В 658-659 основные земли Западного Т. к. были оккупированы китайскими войсками. В 704 Западный Т. к. освободился от китайской зависимости, однако нападения агрессивных соседей с С. и внутренние противоречия привели каганат к гибели в 740. Т. к. сыграл важную роль в консолидации тюрко-язычного населения Евразии и дальнейшему развитию этнических групп, составивших впоследствии основу современных тюрко-язычных народов.
Объяснение:
Ақынның хаты өлмейді,Жақсының аты өлмейді. Сөз тапқанға қолқа жоқ. Шешеннің тілі – семсердің жүзі.
Отыз тістен шыққан сөз,Отыз руға тарайды Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні бар. Сөзге сөз келгенде сөйлемесе, атасы өледі. Сөз жіп, созсаң кете береді. Аузы қисық болса да, байдың баласы сөйлесін. Сөз тапқанға қолқа жоқ. Адамның өзі жетпеген жерге сөзі жетеді Мал шөпке, адам сөзге тоқтайды. Ойнап сөйлесең де, ойлап сөйле. Жақсы сөз жан сүйіндірер,Жаман сөз жан күйіндірер. Сөздің көркі – мақал,Иектің көркі – сақал. Түйенің бурасы жақсы,Сөздің турасы жақсы. Қымбат дүние қолға түсе бермейді,Қымбат сөз ауызға түсе бермейді. Күн шалмас қараңғы көңілді сөз шалады,Күн жылытпас сұм жүректі сөз жылыта алады. Асыл сөзге өлім жоқ. Көп сөз ұтпайды,Дөп сөз ұтады. Сөйлей-сөйлей шешен болар,Көре-көре көсем болар. Жалғыз сөйлеген жігіт шешен. Байлауы жоқ шешеннен,Үндемеген есті артық.Бәйгі алмаған жүйріктен,Белі жуан бесті артық. Жылы-жылы сөйлесе жылан да інінен шығады. Арық айтып, семіз шық. Адам аласынан сөз аласы жаман,Оттың шаласына сөз таласы жаман. Сөйлегенше – сөзіңе өзің қожа,Сөйлеген соң - өзіңе сөзің қожа. Шебердің қолы ортақ,Шешеннің тілі ортақ. Жақсы байқап сөйлейді,Жаман шайқап сөйлейді. Ат айналып иесін табар,Сөз айналып жүйесін табар. Жақсы адам ел ырысы,Жақсы сөз жанның тынысы. Сөз сүйектен өтеді,Таяқ еттен өтеді. Ұлы сөзде ұят жоқ. Ауруда - шаншу жаман,Сөзде - қаңқу жаман. Ала сөйлеп, ұлыққа жаққанша,Адал сөйлеп, жұртқа жақ. Артында баласы қалса, көзі қалды де,Артында сөзі қалса, өзі қалды де. Қылышынан қан тамған батырды,Тілінен бал тамған ақын алады. Байлауы жоқ шешеннен, үндемеген есті артық. Ақынның тілі қылыштан өткір, қылдан нәзік. Көп сөз - есекке жүк. Ділмардың сөзі ұстаның бізінен өткір. Шешендік күші - шындық.
Сөзшеңді үндемеген жеңеді. Мылжың үндемесе басы ауырады. Аз сөйлесең де саз сөйле. Отқа барған әйелдің - отыз ауыз сөзі бар. Түймедейді түйедей етіп. Ине көзінен сынады,Шешен сөзінен сынады. Көп сөйлесең тақылдақ дер,Сөйлемесең ақымақ дер. Дәлдеп атып жауды өлтір,Дәлдеп айтып дауды өлтір. Тілге шешен - іске мешел. Жалғыздық құдайға жарасар,Көпсөзділік құранға жарасар. Көңілдегі құпияны -Көзің айтып қояды,Көп сөйлеген күпілдеп -
Сөзің айтып қояды. Орынды айтылған сөз -
Орнына қағылған шеге сияқты. Әзілде кек жоқ,Өсекте шек жоқ. Тілде тиек жоқ,Ауызда жиек жоқ. Қысыр сөзде қырсық көп. Өсекшінің тілі қышып тұрады. Ауызбен орақ орғанның белі ауырмайды. Аузымен астау шапқанҚолымен жаңқа жара алмас. Ауыз - дарбаза, сөз - самал,Құдай ұрғанға не амал. Тілменен тікен тартып болмайды. Ұялмас бетке талмас жақ береді.
(жазылғанда) Сенбі күні-(айтылғанда) сенбі гүні
Объяснение:
дұрыс жаза бер