Метафора (грек metaphora – ауыстыру) – троптың (құбылтудың) бір түрі. Құбылыстар мен заттардың ұқсастық белгілері негізінде астарлы мағынада қолданылуы.
Метафораны сөз өнері (поэтика, риторика), эстетика, логика, философия, тіл (стилистика, лексикология, психолингвистика) ғылымдары зерттейді. “Метафора табиғатында жұмбақтылық бар” (Аристотель). Сөз өнерінде метафораның символикалық, эмоционалдық ерекше мәні бар. Абай өлеңдеріндегі “жастықтың оты”, “жүректің көзі”, “дүние есігі” деген Метафоралармен қатар дәстүрлі қолданыстағы метафоралар кездеседі: жан азығы, табиғат-ана, өмір-өзен, өмір сыбағасы, асау толқын, т.б. Ойды әсерлі жеткізу мақсатында метафора қолданылады:
“Қолына алып шашақты сан мың найза, Жауынгер күн келеді жалаулатып”
“Қасқа бұлақ, қасыңнан неге кеттім?! Не деген жел айдаған көбелекпін?” (М.Мақатаев).
Ол мақал-мәтелдер, тұрақты сөз тіркестері, қанатты сөздерде жиі кездеседі. Метафораның кейбір түрлері теңеуге жақындайды. Мысалы, тас жүрек. Бірақ онда теңеудегідей екі нәрсені салыстырудан гөрі сезім, әсер жақындығын көрсету басым. Көбіне ондай екі нәрсенің бірі айтылып, екіншісі емеурінмен білдіріледі.
“Ақын – жел, есер, гулер жүйрік желдей, Ақын – от, лаулап жанар аспанға өрлей” (Мағжан).
Мұнда ақынды желмен, отпен жәй ғана салыстырып қоймай, соған балап айту бар. Метафора тілді байытуға қызмет етеді, синонимдерді, көпмағыналықты, терминдік жүйені және эмоциональды-экспрессивті лексиканы дамытады. Мысалы: билік тізгіні, ғасыр перзенті, көңіл көкжиегі, жан айғайы, жер кіндігі, үміт жібі, т.б. Тілдегі қолданыс аясына қарай жеке қолданыстағы метафора және тұрақты метафора болып бөлінеді. Әдебиеттегі ізденістер нәтижесінде “метафоралық роман” деген соны термин қалыптасып келеді.[1][2][3]
Метафора әрдайым ауыспалы мағынада жұмсалады. Соның өзінде кемінде екі мағына болуы мүмкін. Сонысына байланысты метафора екі түрлі қызмет атқарады: белгілі бір затқа, құбылысқа немесе адамға сипаттама беру және сол заттың, құбылыстың немесе адамның атын атау (номинация). Бірінші жағдайда метафора сөйлем ішінде баяндауыш болады да (Сен қасқыр екенсің), екінші жағдайда бастауыш немесе толықтауыш болады (Қасқыр қайда кеткен? Ол қасқырмен көп байланыса берме). Сөйлеу практикасында қалыптасып қалған аң атаулары ғана (аю, түлкі, қоян, доңыз, қой, ит т. б.) ғана емес, метафора қызметінде адам болмысындағы, қызметіндегі әр алуан жайлар алына береді (бастық, чиновник, ғұлама, әкім т. б.). Мундай жайлар, сөйлеу жағдайында анық байқалып отырады; (Мынауың дайын тұрған ғұлама ғой! - Өзір ғұламалық ертерек шығар, бірақ түбінде болып қалатын да сыңайы бар).
Метафораның басқа троптарға ұқсас қасиеттері
Метафораның басқа троптарға ұқсас келетін қасиеттері бар. Мұндайда метафораның анықтамасын және атқаратын троптық қызметін естен шығармаған мақұл. Мысалы, мына көзілдірікке мен көп сене қоймаймын сөйлеміндегі көзілдірік, бір қарағанда, метонимия (бүтіннің бөлшегі) ретінде қабылдануы мүмкін. Соған қарамастан, оның метафоралық қызметін де жоққа шығаруға болмайды. Дәлірек айтқанда, бұл сөзді қолданушы адам бүтіннің бөлшегін емес, көзілдірік киіп алып білгішсінген, ақыл айтқыш, барлығынан хабары бар мақтаншақ кісіні еске салуы мүмкін. Метафораның теңеумен ара қатынасын да білу қажет. Айталық, метафора бір ұғымның орнына екінші ұғым- ды қолдануды қаласа, теңеуде бір зат пен екінші заттың ұқсас жайлары алынады:
Күннің көзі малшы болып,
Найзағайы қамшы болып,
Шартылдады, күркіреді,
Бес түлік мал дүркіреді (Қ. М.)
дегенде, тұлғалық жағынан әдеттен тысқары қолданылғанымен, күннің орнына малшы, найзағайдың орнына қамшы жұмсалуға лайық. Ал Жігіттің жүрегі дүрс-дүрс соғып, аттай тулап кетті(Н. Ғ.) сөйлеміндегі аттай немесе ат сөзі жүректің орнына қолданыла алмайды, жүректің тез соғуы мен аттың тулауының арасында, алшақтау болса да аналогия бар.
Метафоралау түрлері
Сөздерді метафоралау процесінде үш түрлі жағдайды байқауға болады.
Бірінші жағдайда сөздің сыртқы белгісі алынады. Мысалы, кілт— есіктің кілті, мәселенің кілті; бастау — бұлақтың бастауы, шығармашылық бастау т. б.
Екінші жағдайда метафора жасайтын сөздердің семантикасына, ішкі мазмұнына үңілуге тура келеді (түлкі — аң, айлакерлік белгісі; балшық — зат атауы, адам мінезіндегі ынжықтық т. б.).
Метафортоптағы заттар мен құбылыстарға тән екендігі белгілі бола тұра, басқа топтағы ұғымдарға сіңісті болып кетеді. Мысалы, ұлиды деп қасқырды айтады, бірақ ақындардың шығармаларында жел ұлиды. Сол сияқты өткір сөзі қатты заттарға қатысты болатын (өткір ұстара), кейінгі кезде өткір мәселе тіркесі қолдынылып жүр.[4]
удачи
Кожанасыр мен Алдар косе
Бир куни Кожанасыр жолда келе жатса алдынан Алдар Косе шыгыпты мотоцикл минип алган. Кожанасырдын касына келип токтаган Алдар: -Кожеке отырыныз апарып тастайын -депти, Кожекен минип алган сон Алдар зулата жонелипти. Жолда келе жатса алдынан улкен бир камаз шыгыпты. Сонда Алдардын ойына бир кулык келипти. Кожекене: -Кожеке козинизди жумып отырыныз, ашпаныз мен казир ана камаздын астынан отип кетемин, ашсаныз екеумизде кираймыз-депти. Кожекен козин жумып отырганда ку Алдар камаздын жанынан отип кетипти.
--Болды Кожеке аша бериниз оттик-дегенде козин ашкан Кожанасыр тан калыпты. Ертесине кок есегин саткан Кожекен су жана мотоцикл сатып алып катын бала шагасын отыргызып алып келе жатса, алдынан кешеги камаз тагы шыгыпты. Сода Кожекен: -ал балдарым коздеринди жумындар, мен казир ана камаздын астынан отип кетемин-депти. Содан зулап келип камаздын астына кирип кеткен Кожекенннин мотоцикли кирап калыпты. Сонда Кожекен: -Ой акеннин кайсысын ол козинди ашкан, кирап калдык кой ане -деп балдарына урыскан екен! !
на русском
Как Алдар женился.
Однажды Алдар-Косе нашел в степи обглоданную баранью лопатку. Поднял он ее и зашел в юрту к жадной старухе. Старуха варила мясо. Сказал Алдар-Косе: — Положи и мою лопатку в котел со своим мясом.
-Давай, — согласилась старуха.
-Только смотри, чтобы твой котел не съел ее.
Удивилась старуха его словам:
— Разве котел может съесть кость или мясо? Не бойся, клади, пусть варится.
Мясо в котле сварилось, а лопатка оказалась без мяса. На ней и прежде его не было. Подивилась старуха такому чуду. Делать нечего, отдала взамен лопатку с мясом. Взял Алдар-Косе ее и говорит:
— Я повешу свое мясо здесь, а завтра возьму.
— Повесь, где хочешь. Не пропадет.
Повесил Алдар-Косе лопатку с мясом на стене над ягнятами и сказал:
— Бабушка, как бы твои ягнята не съели мясо. Старуха даже рассердилась:
— Что ты глупости говоришь! Ягнята мяса не едят! Наступила ночь. Когда все заснули, Алдар-Косе встал,
объел дочиста мясо с лопатки, а жиром намазал ягненку рот. Потом лег спать.
Утром Алдар-Косе сказал:
— Бабушка! А ведь твой ягненок съел мое мясо! Видит старуха — у ягненка жирные губы. Не стала спорить, отдала ягненка за съеденное мясо.
Пошел Алдар-Косе с ягненком в гости к баю.
Спрашивает хозяина:
— Можно пустить моего ягненка в твое стадо?
— Можно, — согласился бай.
— Боюсь только, как бы бараны его не съели.
— Не слыхал я, чтобы бараны ели друг друга, — сказал бай. — Не бойся, не съедят.
Пустил Алдар-Косе ягненка в стадо, а сам остался ночевать у бая.
Наступила ночь. Пастух заснул. Алдар-Косе пришел в стадо, зарезал своего ягненка и спрятал, а кровью вымазал рот самым жирным баранам. И опять спать лег.
Утром пошел Алдар-Косе в стадо за своим ягненком. Не нашел его и говорит баю:
— Должно быть, съели моего ягненка твои бараны!
Пошел бай в стадо. Заметил кровь на губах некоторых баранов и подумал: должно быть, на самом деле сожрали. Сказал он Алдару-Косе:
— Бери себе тех баранов, на губах которых есть кровь. Отобрал Алдар-Косе восемь баранов и отправился в путь. По дороге встретил он человека, везущего умершую девушку. Предложил ему Алдар-Косе:
— Отдай мне мертвую девушку, а я тебе дам восемь баранов!
Человек согласился. Взял он восемь баранов и отдал Алдару-Косе тело мертвой девушки да еще лошадь в придачу добавил. Алдар-Косе продолжал свой путь.
Вот подъехал он к своему аулу. Одна девушка увидела его и сказала подругам:
— Алдар-Косе везет свою невесту. Выбежали девушки посмотреть.
Тогда Алдар-Косе вынул шило и ударил лошадь в бок. Испугалась она и сбросила с себя Алдара-Косе и мертвое тело. Поднялся Алдар-Косе, пошел к аксакалам в аул и сказал:
— Вот, отцы, что наделали ваши дочки. Испугали лошадь, сбросила она мою жену и ушибла насмерть. Обсудили аксакалы его слова и решили:
— Наша вина, и должны мы тебя вознаградить. Выбирай себе любую из тех девиц в жены. Алдар-Косе того и ждал. Выбрал он самую красивую девушку и женился на ней
Подробнее - на -
ответ: импорт