кейбір патшалықта, даңқты мемлекетте, ежелгі өзеннің жанында, үлкен ауылда үрейлі бор тұрды. Саңырауқұлақтар мен жидектер сол жерде болған-көрінбейтін, бірақ тек жергілікті тұрғындарға қуаныш болмады, себебі ескі қарға ормандары - зұлым шұңқыр мекендеді. Жадна орманға ешкімге соққы бермеді: трясинаға кімді бастайды, кімді мүлдем шығарады.
Жазда ең жидек кезінде ол бүлдіргішті жеуге ойлады, иә, бұл бермеңіз: ескі Ягаға себетке жидектер келмейді, жапырақтардың астында тығылып, Шөпке батқан. Әрбір жапырақтың астында әр бұтаға табынбаңыз.
Сол кейде орманда кішкентай қыз болды. Тағы затемно үйден шықты, корзинку-жидек теріп, иә азғантай подкормиться. Оған жидектер көрсетіледі:
- Мұнда біз, бізді жақындаймыз!
Қыз жидектер егіліп, толық себетке ие болды және үйге барғысы келді, оған мыстан Яга қалай атылды, өз кілтін алды, ИЯ, қалай киіндірді:
- Неге маған бірде-бір жидек тимеді! Сіз оларды жинадыңыз!
Филиалына қыздың корзинку, және аттанды - өзі избушку, терроризмге нежданной өндіру. Ал қыз көбікке кіріп, реніштен ащы жылады.
Келе жатыр Кемпір, корзинкой покачивает, а ягодки жерден суда жүзу сабағы болып табылады иә скок на травку, суда жүзу сабағы болып табылады иә скок, және повыпрыгивали және покатились кері полянку.
Қыз отыр, қатты жабысады және кенеттен шөптен естиді:
- Дайында-ка, қалқам, платочек!
Ол шляпаны алып, алдыңа кебеді, жидектер сол жерге тегістелді. Олардың қызын торапқа байлап, үйге қуанышты жүгірді.
Ал әжем Яга өз-өзіне үйшікке келді, қарап - жидектер жоқ! Бір иіс қалды. Швырнула ол жүрегінде корзинку, затряслась, затопала аяқпен:
- А-а-а! Сізге түбі де, қақпағы да!
Ругалась, ругалась, иә от злобы және машинаны қосқан кезде, сонымен бірге треском және тықырды, онымен бірге рассыпалась және оның избушка. Бұл жерде батпақ пайда болды,ал оның шетінде көп жидекті бұталар өсті, онда ауыл балалары жыл сайын Ұйықтаған бүлдірген.
Мұнда ертегі соңы.
XIII-XIV ғасырлардан бастап жырланып, XIX ғасырдың ортасында қағазға түскен қазақ халқының лиро-эпостық жыры.
Поэма Сыбанбай, Бекбау, Жанақ, Шөже ақындардың орындауында ауызша таралған. 20-ға жуық нұсқасының ішінен ең белгілісі - Жанақтың нұсқасы. Алғаш ел арасынан жинап, хатқа түсіргендер: Г.Саблуков (1830), Ғ.Дербісалин (1834), А.Фролов (1841), Шоқан Уәлиханов (1856). Жырдың мазмұнын М.Путинцев орыс тіліне аударып бастырды (1856), кейін В.Радлов "Түркі тайпаларының халық әдебиеті үлгілері" жинағының 3-томына еңгізді (1870).
СЮЖЕТІ
Жыр Сарыбай мен Қарабайдың аң аулап жүріп құда болып, Қозы мен Баянды күні бұрын атастыруынан басталады. Сол кезде аң аулап жүріп, ұлды болғанын естіген Сарыбай, баласын көре алмай қаза табады. Атастырылып қойған Қозы мен Баян, жүздерін көрмегенімен бір-біріне ғашық болады. Уақыт өте келе сараң Қарабай қызын жетім ұлға бергісі келмей, бір кезде отарын жұттан құтқарған, жергілікті палуан Қодарға ұзатпақшы болады. Қос ғашықтың арасына тосқауыл болған Қодар, айласын асырып, зұлымдықпен Қозының басын алады. Қайғыдан қабырғасы қайысқан Баян, өш алу үшін қулыққа көшеді. Ол Қодарға өзіне құдықтан су алып берсе, күйеуге шығатынын айтады. Алданған Қодар Баянның шашынан ұстап, құдықтың түбіне түсе бергенде, айлакер қыз бұрымын кесіп тастайды: Қодар түпсіз тұңғиыққа құлап қаза табады. Сөйтіп Қозының кегі қайтарылады. Батыр қыз ғашығының күмбезіне келіп, өзіне қанжар салып қол жұмсайды.
ЖЫРДЫҢ НЕГІЗГІ ИДЕЯСЫ
«Қозы Көрпеш - Баян сұлу» поэмасының негізгі идеялық-мазмұны сол дәуірдегі жастардың сүйіп қосылуын арман еткен тілек-мүдделерді қамтиды. Әуелде поэманың идеялық бір сабағы жесір дауымен байланысты болғанға ұқсайды. «Жесір ерден кетсе де, елден кетпейді» деген пікірді де сабақтастырған. Кейін ол жақтары көмескіленіп, сүйіспендік мәселесі негізгі орын алып, оқиға тек сол тақырыптың айналасына ғана шоғырланып, басқа жайттар тек соны дәлелдеуге жарарлық дәрежеде қалған. Поэманы оқыған адамның мақсаттарына жете алмай, өмірден арманда өткен екі жасты аяйтыны да, олардың қосылуына көлденең тұрған Қарабай мен Қодарға қарғыс айтатындығы да сондықтан. Жырда айтыс, тұрмыс-салт жырлары: естірту, жоқтау, қоштасу, т.б. кеңінен қолданылады. Сыбанбай, Бекбау, Жанақ, Шөже, т.б. ақындар әр кезде дастан оқиғасын өздерінше жырлаған.