Ақтамберді Сарыұлы (1675, қазіргі Оңтүстік Қазақстан, Қаратау, — 1768 — қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданы Жүрекжота мекені)[1] — жырау, қолбасы, қазақтың көне жыраулық мектебінің белді өкілі, дипломат. Найман тайпасының қаракерей руының сыбан тармағынан[2].
“Он екіде аттанып, қылыш ілдім білекке” дегеніне қарағанда күреске ерте араласқан жауынгер жырау санатына жатады. Тұрмыстың қыр-сырын, отбасы, елдік, ерлік, жер мәселелерін жырларында жақсы бейнелейді. Қысқа нақыл, шешен сөздердің шебері. 1742 жылы Орта жүз ру басшыларының Орынборда ант беру жиналысына өкіл болды. 1738 — 1752 жылдары қазақ-қалмақтың қанды қақтығыстарының барлығына дерлік қатысқан. “Ақтабан шұбырынды” оқиғасының зұлмат қан кешуін бастан өткерген. Ес білгеннен бастап 70 жыл бойы ат үстінен түспей, елі мен жерін қорғаған қас батыр, айтулы шешен, қабырғалы би, атақты жырау. Қазақ жауынгерлерінің азаттық, құлдық жөніндегі түсініктері, көшпелі халықтың тыныс-тіршілігі, болашаққа деген сенімі, адалдық-жауыздық, қиянат, әділетсіздік хақындағы таным-түсініктері Ақтамберді талғамынан өтіп жыр-толғауға айналған.
Киімді оң қолдан бастап киіп, сол қолдан бастап шешеді. Оң қолдан бастап киім кию жақсы ырым саналады.
• Киімді желбегей жамылмайды, өйткені екі қолы жоқ адам ғана киімді желбегей жамылып жүреді.
• Тозбаған киімді тастауға болмайды. Қазақ халқында тозбаған киімді тастау – жаман ырым. Егер оны адам кигісі келмесе, біреуге сыйлау керек.
• Көпшіліктің алдында жалаңаш - жалпы жүруге болмайды. Бұл әдепсіздік болып саналады.
• Өте ұзын немесе қысқа киім киюге болмайды. Бұлай киіну адам жұмыс істеген кезде қолайсыздық тудырады.
• Киімді сілкіп киген жөн, өйткені киімге жабысқан ұлы жәндіктер болса ұшып түседі.
• Қыздарға ер баланың киімін киюге болмайды. Ер баланың киімін кию жаман ырым саналады.
• Шалбар мен етікті тұрып киюге болмайды. Оларды соғыс кезінде ғана тұрып киетін болған.
• Киімнің жағасын басуға болмайды. Киім жағасын басу жаман ырым саналады.
• Жастық орнына шалбарды жастамайды. Шалбарды жастану настықтың белгісі болып саналады.
• Бас киімді тебуге, лақтыруға, теріс киюге болмайды. Жақсылықтың бәрі адамның маңдайына жазылады, сондықтан да бас киімнің орны ерекше. Бас киімді әрқашан таза, ұқыпты ұстап, босағаға емес, төрге ілу керек.
• Аяқ киімді төңкеріп қоюға, теріс киюге болмайды. Өйтсе, адамның жолы болмайды, жаманшылыққа ұшырайды.
• Бөтен адамға бас киім бермейді және айырбастамайды. Адам басы кемиді деп санайды.
• Садақаға киім берсе, оның түймесін қиып алады.
• Қос тымақ кигізбейді. Бұлай етсе екі қатын алады деп ырымдалады.
• Аяқ киімді тұрып киюге болмайды. Тек басына іс түскен кісі ғана аяқ киімді тұрып кимек.
• Ит көйлекті балаға жаны иттей берік болсын деп кигізеді.
• Көп жасаған немесе жақсы адам қайтыс болса, оның киімдері мен тұтынған заттарын ырым етіп бөліп алады.
Объяснение:
Киімге байланысты ырым-тымдар
1. Шығыс елдерінде жыл басы наурыз айынан басталады.
а) дұрыс
2. Наурыз күні – саяжайда жұмыс істейді.
ә) дұрыс емес
3. Наурыз күні -қазақ халқы ботқа, борщ дайындайды.
ә) дұрыс емес
4. Қазақ халқы -мал баққан шаруа халық.
а) дұрыс
5. Наурыз айында қазақтың малы төлдемеген
ә) дұрыс емес
ІІ. Төмендегі сөздердің антонимдерін жазыңдар. (1-5 ұпай)
Зиян — Пайда
Тез —Жәй
Қазіргі — Баяғы
Табу — Іздеу
Бірге — Бөлек
Жинау — Шашу
ІІІ. Бос орынға керекті қосымшаны жазыңыздар. -ған, -ген, -қан, -кен (1-5 ұпай)
1. Оқыған адам мен оқымаған адам бірдей емес.
2. Білім алмаған кісі бақытты бола алмайды.
3. Жақсы адам – ғылым үйренген адам мен оны басқаларға үйреткен адам.
4. Адамның білгенімен білмегені көп.
5. Адам іздеген нәрсесін табады.
6. Отанын сатқан адамға жақындама.
7. Күн шыққан кезде ұйықтама.
8. Өтірік айтқан адаммен дос болма.
ІҮ.Лексикалық–грамматикалық тест (1-5 ұпай)
1.Антонимдік қатар.
B) батыл-қорқақ
2.Екі сөзден бірігіп жасалған күрделі сөз.
D) Тасбақа.
3.Заттың ретін білдіретін сан есім.
A) Реттік
4. Тура мағынадағы сөз тіркесін табыңыз
B) алтын сағат
5. Ғарышқа бірінші болып ұшқан қазақ ғарышкерін табыңыз
A) Т. Әубәкіров
Объяснение: