Мұртты обалар – ерте темір дәуірінен сақталған ескерткіштер (б.з.б. 7–4 ғасырлар). Толық емес мәліметтер бойынша Қазақстанда 300-ден астам мұртты обалаға жататын ескерткіш тіркелген. Оларды Ә.Х.Марғұлан, К.Ақышев, М.П.Грязнов, Ә.Оразбаев, М.Қадырбаев, С.М.Ақынжанов, Ф.Арсланова, С.С.Сорокин, А.Бейсенов, А.Таиров, С.Г.Боталов, т.б. зерттеді. Оның негізгі бөлігі (80%-дан астамы) Орталық және Солтүстік Қазақстан өлкелерінің жәдігерлері. Қалғандары Шығыс Қазақстан жерінде шоғырланған. Мұртты обалар Сарыарқаның ерте темір дәуіріндегі тасмола мәдениетінің ғұрыптық ескерткіштері болып саналады. Құрылымдық жағынан да, семантикалық өрісі жағынан да күрделі құрылыстарға жатады. Ғалымдардың типологиялық сипаттамалары бойынша, құрылымдық-планиграфиялық ерекшеліктері тұрғысынан бірнеше түрге ажыратылады: 1) кешенде негізгі және қосалқы обалар бірлесе орналасады; 2) тек қосалқы обаның өзі ғана беріледі.
Бірінші жағдайда кешен адам жерленген үлкен обадан, оның шығысында орналасқан ғұрыптық қосалқы кіші обадан және қосалқы обадан шығысқа қарай тартылған екі жарты доға тәрізді иілген «мұрттан» тұрады.
Екінші жағдайда кешенде қосалқы оба ғана болады. Қосалқы обада адам жерленбейді, тек жылқы сүйектері мен қыш ыдыстар қойылады. Үлкен обаға мұртшалы ғұрыптық оба күншығыстан тіркеседі.
Мұртты обалар кешенінің барлық мағынасын ашып тұратын да осы ғұрыптық оба. Оның астында жылқы қаңқасы немесе жекелеген сүйектері (көбіне бас сүйек), ал одан шығысқа қарай қыш ыдыс қойылады. Шағын құрылыстар астынан аз мөлшерде күл, кейде мал сүйектері табылған. Бір топ ғалымдар мұртты обалар кешенінің семантикасын ашу барысында мұны жылқыға, күн (от) тәңіріне табыну, ежелгі ата-баба рухын қастерлеу сияқты дәстүрлермен байланыстыратын жалпы сипаттама жасады. Ғылымда ерте темір дәуіріндегі Қазақстан тайпаларын таза парсы тілдес орта ретінде сипаттау қалыптасқанын ескерсе, Мұртты обалардың түркілік дәстүрлерге бейім келуі ерекше назар аудартады. Мұртты обалар құрылымы және семантикасы жағынан көне түркілердің тас мүсін, балбалдармен бірге орналасатын ғұрыптық қоршауларына өте жақын келеді.[1]
Ландшафт негізгі нысаны республиканы, жартылай шөл және шөл жасайды.Орман, т. Х. Ал saxauls, 21,8 млн га қамтиды. Тек 9,1 млн га сол орман ауданы жабық. Негізгі түрлері: қылқан жапырақты - қарағай, шырша, майқарағай, балқарағай, балқарағай, арша; -bereza жапырақты көктерек, терек, тал ағаш; бұталар, арша сусымалылығын, жабайы, таволга, Сары қараған мен шөлдерді өсті - Жыңғылды (Tamarix) Calligonum, акация құмды, сексеуіл. Барлық дерлік бұталы топырақ қорғау, азық-түлік, техникалық және дәрілік мәні бар. 7.9, -5.7 майқарағай, балқарағай - - 2,3, шырша - 1,8 сексеуіл - 52,2, қайың - орман қорының жалпы ауданы қарағай алады пайызбен тұрғысынан 8,7, -3.4 көктерек, шағын алаңдар 2.3 - - терек-1,3, 12,2, бұталар, талдар барлық түрлері. балқарағай, арша, шегіршін, шетен, алма, өрік, бадам, пісте және т.б. Осылайша, жалпы астам екі-үштен орман сексеуіл мен бұталар алып аймағы. Бірақ ағаш қор негізінен қылқан жапырақты екпелер шоғырланған - 70% Қазақстан Республикасының аумағында эндемиялық ағаштар мен бұталардың 115 түрі, т бар. Тек Қазақстан аумағында E. Native, және әлемнің басқа да жерлерде қарағанда еш артық Қырғыз қайың, мұндай жүзгін (28 түр), астрагалдар (35 түр), сондай-табу мүмкін емес, Linchevsky алма, долана транскаспий, жоңғар, lozhnosibirsky, to¬pol, ірі-fruited, алмұрт Вавилов, Шренк, Түркістан, қар-ақ талдар және басқа да өсті. . Реликті кеткен дәуірлердегі өсімдіктер болып табылады республиканың өсімдік жамылғысының бір бөлігі болып табылады түрлерін, т Е. бойынша: Тянь-Шань шыршалары, күл, ылғал сүйгіш (соғды) Atraphaxis Қаратау, Регель алмұрт, Korol'kova, пісте, үйеңкі Семенов және басқа да долана. Қылқан жапырақты ағаш басым қылқан қарағай мен шырша - қайың мен көктерек; сексеуіл, көп орман аймағында жартысынан алып жатқан - жапырақты. Қураған өтеу мерзімі, олардың 292,42 млн м3 орман шотына қарамағындағы ормандарда ағаш ресурстарын, - 141,94 млн м3, немесе 48,5%. Сексеуіл мен бұталар 3,35% және онсыз 1,2% орманды Республикасы. Қазақстанның орман қайың бөлінеді және көктерек солтүстік өңірлерді, бұталарды көрсетіледі; арал ормандар солтүстік-батысқа қарай; қарағайлы ормандар Қазақстан үстірті; Ертіс өзені Band орман оң банк; Алтай мен Саура, Жоңғар және Тянь-Шань ормандары; Haloxylon орман, тоғайлы; ішкіаймақтық жайылма. Негізгі орман қоры Алтай тауларына және Тянь-Шаньдағы, солтүстік-шығысында және елдің оңтүстік-шығысында шоғырланған.
Ландшафт негізгі нысаны республиканы, жартылай шөл және шөл жасайды.Орман, т. Х. Ал saxauls, 21,8 млн га қамтиды. Тек 9,1 млн га сол орман ауданы жабық. Негізгі түрлері: қылқан жапырақты - қарағай, шырша, майқарағай, балқарағай, балқарағай, арша; -bereza жапырақты көктерек, терек, тал ағаш; бұталар, арша сусымалылығын, жабайы, таволга, Сары қараған мен шөлдерді өсті - Жыңғылды (Tamarix) Calligonum, акация құмды, сексеуіл. Барлық дерлік бұталы топырақ қорғау, азық-түлік, техникалық және дәрілік мәні бар. 7.9, -5.7 майқарағай, балқарағай - - 2,3, шырша - 1,8 сексеуіл - 52,2, қайың - орман қорының жалпы ауданы қарағай алады пайызбен тұрғысынан 8,7, -3.4 көктерек, шағын алаңдар 2.3 - - терек-1,3, 12,2, бұталар, талдар барлық түрлері. балқарағай, арша, шегіршін, шетен, алма, өрік, бадам, пісте және т.б. Осылайша, жалпы астам екі-үштен орман сексеуіл мен бұталар алып аймағы. Бірақ ағаш қор негізінен қылқан жапырақты екпелер шоғырланған - 70% Қазақстан Республикасының аумағында эндемиялық ағаштар мен бұталардың 115 түрі, т бар. Тек Қазақстан аумағында E. Native, және әлемнің басқа да жерлерде қарағанда еш артық Қырғыз қайың, мұндай жүзгін (28 түр), астрагалдар (35 түр), сондай-табу мүмкін емес, Linchevsky алма, долана транскаспий, жоңғар, lozhnosibirsky, to¬pol, ірі-fruited, алмұрт Вавилов, Шренк, Түркістан, қар-ақ талдар және басқа да өсті. . Реликті кеткен дәуірлердегі өсімдіктер болып табылады республиканың өсімдік жамылғысының бір бөлігі болып табылады түрлерін, т Е. бойынша: Тянь-Шань шыршалары, күл, ылғал сүйгіш (соғды) Atraphaxis Қаратау, Регель алмұрт, Korol'kova, пісте, үйеңкі Семенов және басқа да долана. Қылқан жапырақты ағаш басым қылқан қарағай мен шырша - қайың мен көктерек; сексеуіл, көп орман аймағында жартысынан алып жатқан - жапырақты. Қураған өтеу мерзімі, олардың 292,42 млн м3 орман шотына қарамағындағы ормандарда ағаш ресурстарын, - 141,94 млн м3, немесе 48,5%. Сексеуіл мен бұталар 3,35% және онсыз 1,2% орманды Республикасы. Қазақстанның орман қайың бөлінеді және көктерек солтүстік өңірлерді, бұталарды көрсетіледі; арал ормандар солтүстік-батысқа қарай; қарағайлы ормандар Қазақстан үстірті; Ертіс өзені Band орман оң банк; Алтай мен Саура, Жоңғар және Тянь-Шань ормандары; Haloxylon орман, тоғайлы; ішкіаймақтық жайылма. Негізгі орман қоры Алтай тауларына және Тянь-Шаньдағы, солтүстік-шығысында және елдің оңтүстік-шығысында шоғырланған.
Мұртты обалар – ерте темір дәуірінен сақталған ескерткіштер (б.з.б. 7–4 ғасырлар). Толық емес мәліметтер бойынша Қазақстанда 300-ден астам мұртты обалаға жататын ескерткіш тіркелген. Оларды Ә.Х.Марғұлан, К.Ақышев, М.П.Грязнов, Ә.Оразбаев, М.Қадырбаев, С.М.Ақынжанов, Ф.Арсланова, С.С.Сорокин, А.Бейсенов, А.Таиров, С.Г.Боталов, т.б. зерттеді. Оның негізгі бөлігі (80%-дан астамы) Орталық және Солтүстік Қазақстан өлкелерінің жәдігерлері. Қалғандары Шығыс Қазақстан жерінде шоғырланған. Мұртты обалар Сарыарқаның ерте темір дәуіріндегі тасмола мәдениетінің ғұрыптық ескерткіштері болып саналады. Құрылымдық жағынан да, семантикалық өрісі жағынан да күрделі құрылыстарға жатады. Ғалымдардың типологиялық сипаттамалары бойынша, құрылымдық-планиграфиялық ерекшеліктері тұрғысынан бірнеше түрге ажыратылады: 1) кешенде негізгі және қосалқы обалар бірлесе орналасады; 2) тек қосалқы обаның өзі ғана беріледі.
Бірінші жағдайда кешен адам жерленген үлкен обадан, оның шығысында орналасқан ғұрыптық қосалқы кіші обадан және қосалқы обадан шығысқа қарай тартылған екі жарты доға тәрізді иілген «мұрттан» тұрады.
Екінші жағдайда кешенде қосалқы оба ғана болады. Қосалқы обада адам жерленбейді, тек жылқы сүйектері мен қыш ыдыстар қойылады. Үлкен обаға мұртшалы ғұрыптық оба күншығыстан тіркеседі.
Мұртты обалар кешенінің барлық мағынасын ашып тұратын да осы ғұрыптық оба. Оның астында жылқы қаңқасы немесе жекелеген сүйектері (көбіне бас сүйек), ал одан шығысқа қарай қыш ыдыс қойылады. Шағын құрылыстар астынан аз мөлшерде күл, кейде мал сүйектері табылған. Бір топ ғалымдар мұртты обалар кешенінің семантикасын ашу барысында мұны жылқыға, күн (от) тәңіріне табыну, ежелгі ата-баба рухын қастерлеу сияқты дәстүрлермен байланыстыратын жалпы сипаттама жасады. Ғылымда ерте темір дәуіріндегі Қазақстан тайпаларын таза парсы тілдес орта ретінде сипаттау қалыптасқанын ескерсе, Мұртты обалардың түркілік дәстүрлерге бейім келуі ерекше назар аудартады. Мұртты обалар құрылымы және семантикасы жағынан көне түркілердің тас мүсін, балбалдармен бірге орналасатын ғұрыптық қоршауларына өте жақын келеді.[1]