Сөздің лексикалық талдау сызбасы (схема лексического разбора слова)
1. Сөздің атауыш (номинатив) немесе тура мағынасы (прямое значение слова)
2. Сөздің шығу тегіне байланысты туған мағынасы (исходное значение слова).
а) түпкі мағынасы (первоначальное значение)
б) туынды мағынасы (производное значение)
- көп мағыналы сөз (многозначное слово)
- омоним
- синоним
- антоним
- кірме сөздер (заимствованные слова) (араб, парсы, монғол, орыс сөздері)
- табу
- эвфемизм
- дисфемизм
3. Сөздердің тіркесу сипатына байланысты туған мағыналары (значение связи слов):
а) сөздің еркін мағынасы (значение свободного сочетания слов)
б) фразеологиялық мағынасы (значение фразеологизма)
в) синтаксистік шартты мағынасы (синтаксическое значение)
4. Сөздің стилистикалық қызметіне байланысты туған лексикалық мағыналары (лексическое значение)
а) бейтарап мағына (общеупотребительное значение)
б) бейнелі мағына (изобразительное значение) /троп пен фигуралардың түрлері/
в) терминдік мағына (терминологическое значение)
5. Сөздердің қолданылу сипатына байланысты түрлері (виды сфер использования слов)
1. Сөздердің қолданылу өрісіне байланысты түрлері:
а) жалпылама лексика (общая лексика)
б) қолданылу өрісі тар лексика (узконаправленная лексика)
в) сөздердің стилдік қызметіне байланысты түрлері (функциональные виды стилей)
г) сөздердің актив және пассив түрлері (активная и пассивная лексика)
Мысалы: Қас
1. Сөздің атауыш (номинатив) немесе тура мағынасы - затты, құбылысты білдіреді
2. Сөздің шығу тегіне байланысты туған мағынасы:
а)түпкі мағынадағы түбір сөз
б) омонимі бар сөз: қас-адамның дене мүшесі, қас –дұшпан
в) синонимы бар: қас-жау-дұшпан
г) антонимы бар: қас-дос
3. Сөздердің тіркесу сипатына байланысты туған мағыналары:
б)фразеологиялық байлауы бар: Қас дұшпан.
4. Сөздің стилистикалық қызметіне байланысты туған лексикалық мағыналары:
б) бейнелі мағынасы бар: адамның сезіміне қатысты эмоционалды мағынада қолданады.
5. Сөздердің қолданылу сипатына байланысты түрлері:
а) жалпылама лексикаға тән.
Біздің дәуірімізге жеткізген еңбек Мәшһүрде мол екенін естен шығармауымыз керек. Сондықтан қазақ жазба әдебиеті мен ауыз әдебиетінің ғылымдық бір саласы историография бөлімінде Мәшһүрдің ол түрдегі еңбегіне әрдайым орынды баға берілуі шарт»,- деп жазған екен. Мұхтар Әуезовтей Мәшһүрдің қадір-қасиетін соншама терең түсінген қазақ аз шығар деп ойлаймыз.
Мәшһүр Жүсіптің екі томдық еңбегін жинақтап, бастыруда үлкен еңбек сіңірген Сәрсенбі Дәуітовтің еңбегіне зор баға берген қазақ әдебиетінің ақсақалы Әбділдә Тәжібаев былай дейді:
«Қазақ зиялыларының, ішінде Мәшһүр Жүсіп Көпеевті білмейтіндер жоқ шығар. Әрі ақын, әрі ақылгөй жан ұлы Абайға ілесе шықты да осы данышпан ұстаздың ағартушылық жолын берік ұстанды, ақындық мұратын да өзіне мұрат етті.
Мәшһүрдің сөздің қадірін білуге, оны аса қасиет тұтып, бағалауға үндейтін жерлері аз емес. Өзі ақын болғандықтан да болу керек, ол жадында сақталған сөз маржандарының бірде-бірін назардан тыс қалдырмауға тырысты! Мысалы, оның қолжазбасында: «Жан бір асыранды құс. Дүние бір қапас. От, су бермесе қапаста тұрып аштан өліп қалады. Оған қорек беру керек. А қайдан тамақтан семіреді, құлақтан семіреді. Мұнан мағлұм болды, жақсы сөзге жан семіреді екен. Жанның қорегі құлақ сүйсінер сөз екен. Адам тіршілігінде, денсаулығында құлақ сүйсінерлік сөз естуге талап қылып, тырмысу керек», – делініпті. Дәл осы ой, дәл осы пікір бүкіл а ортақ. Шынында да адам жаны жақсы лебізге, әсем әнге тәтті күйге ынтық.