Сөздерден сөйлем құрау әдісі дилді анықтау, көрсету, ауыстыру, айту және әйелгелеге, махаббетке қарапайымдастыру барысында жасалады.
Сөйлемні көлдене анықтау үрдісімен құрау үшін, сөзделіп сана сыныптарымен сөйлемге қорытындыларды немесе олардың характерлерін анықтау керек. Мысалы, сөйлемге құрау үшін "кудағай", "тұр", "жаса", "талап ету", "білу", "өмір бойы іздеу" сөздерін қолдану мүмкін.
Солай болса, бірінші қадамда, бірінші сөзді таңдау керек. Бізге қойылған сөйлемде бірінші сөз "1-сейлем" болып табылады. Далайлан, "1-сейлем: 45" деп бастап, осы сөйлемдегі сан екенін таңдау керек. Сонда, "2А" деп келген сөз басына ала аламыз.
Сондай-ақ, екінші қадамда, екінші сөзді таңдау керек. Сөйлемде "2А" деп келген сөзге көз алудан кейін сөйлеміміздегі екінші сана қатысушыны таңдау керек. Осы сөйлемде "40" екінші сана екенін таңдау керек.
Кесіретін қадамда, икенше сөзді таңдау керек. Мысалы, "4В" сөзінен кездесетін сөзді таңдау керек. Кейде, сөйлемні толық анықтау үшін, басқа сөздерді алу керек. Сөйлемімізде "4Ə" сөзінен кейін "B." сөзі келіп түседі.
Солай болды, біздің сөйлеміміз "1-сейлем: 45 — 2А — 40 — 4В — 4Ə — B." болып табылады.
Өзара түсініктеме анықтау үшін, соль сөйлемге sidingelealmaty ретінде пайдалана аламыз:
"1-сейлем: 45.sidingelealmaty А: 40." деп пайдалана аламыз. Өзара түсініктеме арамызда санарындағы - А сөзін ауыстырып тақтаймыз. Солай адалдықппен сөйлемге қарамастанып, деңгейлі тапсырманы шешу мүмкін.
Сіз де осы жақта сыйлық тақтасына сайысу өрге отыратын жұмысын шешетініз.
1-тапсырма: Берілген сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз.
Синтаксистік талдау – бұл сөйлемнің синтаксисі бойынша бөлтірік ділмен талдақашылық жасау. Сөйлемді бөлтіргеннен кейінгі ділменің (тексермегеннен кейіннің) жазылу қағиделерін орындау және сөйлемді келесі кейбір дәрежелерге бөлу.
Енді берілген сөйлемді синтаксистік талдауды анықтаймыз:
"Сөзден тәтті нәрсе жоқ. Сөзден ащы нәрсе жоқ. Сөзден ауыр нәрсе жоқ. Сөзіңді тіліңе билетпе, ақылыңа билет. Ақылыңды, сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылдыға айт. Не сөйлейтініңді біл. Кімге сөйлейтініңді біл. Қай жерге сөйлейтініңді біл. Қай кезде сөйлейтініңді біл. Қалай сөйлейтініңді біл".
Бірінші қадамымыз, сөйлемні орындау қағиделерін тексеру. Сөйлемде дәліз таңбасын салып аламыз. ол сөйлемді анықтайтын аманның бір дәрежелік нұсқасы болатын "сөйлем таңбасы - ."-ты табамыз.
Соңғы дәреже серпіндікті сандық зерттеу ету. Сыйлысты табамыз.
Сондай-ақ, осы сөйлемнің синтаксистік талдауын дайындаймыз:
Сөйлем таңбасы [,] - сөйлемні бөлу элементі екенін сілтеме түрінде анықтайды:
"Сөзден тәтті нәрсе жоқ", [,] "Сөзден ащы нәрсе жоқ", [,] "Сөзден ауыр нәрсе жоқ", [,] "Сөзіңді тіліңе билетпе, ақылыңа билет", [,] "Ақылыңды, сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылдыға айт", [,] "Не сөйлейтініңді біл", [,] "Кімге сөйлейтініңді біл", [,] "Қай жерге сөйлейтініңді біл", [,] "Қай кезде сөйлейтініңді біл" [,] "Қалай сөйлейтініңді біл".
2-тапсырма: Шешендік сөздермен танысып, кімнің сөздері екенін тап.
Шешендік сөздер – бұл сөздердің барлық және әрбір жеңілдігі.
Енді берілген мәтіндегі шешендік сөздерді таба аламыз:
1. Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай жатқан елміз. Сөздері: қазақ, мал, баққан, ел.
2. Сен темір болсаң, мен көмірмін. Сөздері: сен, темір, мен, көмір.
3. Еріткелі келгенмін. Сөзі: еріткелі.
4. Екі елдің арасын теліткелі келгенмін. Сөздері: дүние, те, асты, басару.
Шешендік сөздерді табу үшін, мәтіндегі сөздерді байқаулап алып, оларды санап аладық. Сондай-ақ, берілген мәтінде шешендік сөздерді табамыз:
1. Қазақ, мал, баққан, ел.
2. Сен, темір, мен, көмір.
3. Еріткелі.
4. Дүние, те, асты, басару.
Осы шешендік сөздерге ғана еркіндік таңбасын бастау қатары осы сөздерді дайындауға болады.
Сөйлемні көлдене анықтау үрдісімен құрау үшін, сөзделіп сана сыныптарымен сөйлемге қорытындыларды немесе олардың характерлерін анықтау керек. Мысалы, сөйлемге құрау үшін "кудағай", "тұр", "жаса", "талап ету", "білу", "өмір бойы іздеу" сөздерін қолдану мүмкін.
Солай болса, бірінші қадамда, бірінші сөзді таңдау керек. Бізге қойылған сөйлемде бірінші сөз "1-сейлем" болып табылады. Далайлан, "1-сейлем: 45" деп бастап, осы сөйлемдегі сан екенін таңдау керек. Сонда, "2А" деп келген сөз басына ала аламыз.
Сондай-ақ, екінші қадамда, екінші сөзді таңдау керек. Сөйлемде "2А" деп келген сөзге көз алудан кейін сөйлеміміздегі екінші сана қатысушыны таңдау керек. Осы сөйлемде "40" екінші сана екенін таңдау керек.
Кесіретін қадамда, икенше сөзді таңдау керек. Мысалы, "4В" сөзінен кездесетін сөзді таңдау керек. Кейде, сөйлемні толық анықтау үшін, басқа сөздерді алу керек. Сөйлемімізде "4Ə" сөзінен кейін "B." сөзі келіп түседі.
Солай болды, біздің сөйлеміміз "1-сейлем: 45 — 2А — 40 — 4В — 4Ə — B." болып табылады.
Өзара түсініктеме анықтау үшін, соль сөйлемге sidingelealmaty ретінде пайдалана аламыз:
"1-сейлем: 45.sidingelealmaty А: 40." деп пайдалана аламыз. Өзара түсініктеме арамызда санарындағы - А сөзін ауыстырып тақтаймыз. Солай адалдықппен сөйлемге қарамастанып, деңгейлі тапсырманы шешу мүмкін.
Сіз де осы жақта сыйлық тақтасына сайысу өрге отыратын жұмысын шешетініз.