Бұл көне түркі тілінде жазылған, түркі тектес халықтардың ортақ қазынасы.
Көптеген зерттеушілер бұл поэманы саясат, мемлекет басқару, әскери іс жөніндегі философиялық трактат деп жүр. Шындығында да, бұл жалаң әдеби дүние емес. Бұл бүтін бір тарихи кезеңнің мінез құлқын бойына сіңірген, қоғамдық саяси, әлеуметтік бітімі қанық, моральдық этикалық, рухани қазынамыздың негізі, арқау боларлық дүние. Ондағы бүгінгі тілімізге, ой толғамымызға төркіндес, етене жақын орамдарды көргенде, қазақ әдебиетінің солармен тікелей сабақтаса жалғасқан дидактикалық поэзия мен шешендік сөздердің, билердің орағытып, ой тастайтын кең тынысты толғамдарының дәстүрлі бірлігі «мен мұндалап» тұрады.
Күлтегін жазуы —ежелгі түркі жазба ескерткіші. Моңғолиядағы Қарабаласаған қаласының қираған орнынан солтүстікке қарай 40 км жерге, Орхон өзені бойындағы Эрдени Цзу монастырының (8 ғасыр) жанына орнатылған. Ескерткіштің биіктігі 3,15 м., ені 1,34, қалыңдығы 0,41 м. Тас бағана бес бұрышты қалқан тәрізді, қырларында айдаһардың суреттері мен қаған таңбалары бейнеленген. Күлтегін ескерткіші туралы алғашқы мәліметтер 19 ғасырдағы батыс зерттеушілерінің еңбектерінде жариялана бастады. Екі құлпытастағы құпия жазуларды түркітанушылар көпке дейін оқи алмай келді. Ғалымдар арасында тастағы белгісіз жазуларды көне кельт, гот, грек, славян, Скандинавия, финн, тіпті моңғол немесе қалмақ жазулары деген тұжырымдар болды. 1893 жылы 25 қарашада Дания ғылым академиясының мәжілісінде В.Томсен Орхон жазба жәдігерлерін оқудың кілтін тапқандығын әрі оның көне түркі тілінде жазылғандығын,
Объяснение:
То знание средь полной темноты
Светлее ламп осветит путь тебе,
И станут явью все твои мечты.
Давайте же, дети, учиться начнем
И знания светлые нити навек
В свою благодарную память вплетем!
Богат скотом ты. Но как дым пройдут
Твои богатства, если грянет джут.
Ученому ж не страшен джут любой:
его богатства с каждым днем растут.
Твою рубашку ткач учился ткать.
Сорока пищу учится искать.
И всем искусствам и наукам всем
Возникнуть ученье-мать.
Кто вовсе не хотел себя учить,
Тот никогда не сможет умным быть,
Как черного от белого вовек
Баран иль бык не сможет отличить.
Давайте же, дети, учиться начнем
И знания светлые нити навек
В свою благодарную память вплетем!
Скакун, идущий шагом, свеж всегда, -
Так знанье не стареет никогда.
А неучу, попавшему в беду
не сможет сам Кыдыр-ата.
Ученье, как старое вино:
Тем больше крепость, чем старей оно.
Ученый сталь заставит воском стать,
Он видит там, где для других - темно.
Давайте же, дети, учиться начнем
И знания светлые нити навек
В свою благодарную память вплетем! Чтоб лучше неизвестное узнать,
Все дети умные за книжками сидят,
Лишь глупые мальчишки-шалуны
Стараются ученья избегать.
Растившие тебя из года в год
Родители состарятся.
Придет Унылый день, тяжелый день, когда
В загоне их переведется скот.
Когда лишатся старики скота,
Надежною опорой им тогда
Останется учение твое,
И в дом их тихий не войдет нужда.
О том, чтоб сын смог человеком быть,
Родители не устают молить.
Но если от детей не ждать добра,
Тогда зачем у бога их просить?
Давайте же, дети, учиться начнем
И знания светлые нити навек
В свою благодарную память вплетем!