XIX ғасырдың жиырмасыншы жылдарына қарай патша үкіметі Қазақстандағы хан билігін жоятын уақыт келіп жетті деген қорытынды жасады. Бұған салмақты негіздер де, қажетті бірқатар алғышарттар да жеткілікті деп санады.
Біріншіден, қазақ хандары дала тұрғындарының басым көпшілігінің алдында өздерінің беделінен айырылып қалды. Жергілікті байырғы халық патша үкіметі тағайындаған хандарды баяғыдай дербес ел басқарушылар деп емес, көбінесе Ресей империясының кәдімгі көп шенеуніктерінің бірі ғана деп қабылдады. Оның үстіне, тап сондай дәрменсіз билеушілердің саны да көбейіп бара жатты. Патша үкіметі әр жүздің (Кіші жүз бен Орта жүздің) бұрыннан бар хандарының қатарына жаңа хандарды қосып отырды. Мәселен, 1812 жылы Кіші жүздің Жайықтың оң жақ бетіндегі қазақтарға Бөкей сұлтан өз алдына жеке хан болып шыға келсе, 1815 жылы Орта жүзде Уәли ханмен қатар және Бөкей сұлтан да хан болып тағайындалды.
Екіншіден, бұл кезде патша үкіметі Кіші жүзді де, Орта жүзді де бірнеше әкімшілікке бөлшектеген еді. Мұның өзі патша үкіметінің көшпелі қазақтарды басқаруына өте қолайлы болып шықты. 1788 жылы Ертіс бойындағы қазақтардың сұлтан Сұлтанбек басқарған бір бөлігі Ертіс өзенінің оң жағында «мәңгілік көшіп-қонып жүру» құқығына ие болды. Сөйтіп Орта жүз бірі Ертістің оң жағалауы, екіншісі Ертістің сол жағалауы болып екіге жарылды. 1801 жылы Жайықтың оң жағалауында Кіші жүзден бөлінген Ішкі Орда құрылғанын айттық. Оның үстіне, 1808 жылғы ашаршылық кезінде Кіші жүздің 20 мыңға жуық қазағы башқұрт кантондарының аумағына уақытша көшірілді. Бір кездегі біртұтас жүздердің арасында ендігі жерде ешқандай да еркін байланыс жасау мүмкіндігі қалмады, өйткені ондай байланыс жасауға қатаң тыйым салынды.
«Көргенімді айтайын ба, әлде естігенімді айтайын ба?». Бұл сөз біздің бала кезімізде – суреті өшіріліп, сұлбасы ғана есте қалған сонау бір мың да тоғыз жүз қырқыншы жылдардың ішінде жиі айтылатын. «Көргеніңді айтсаң – көз алдыңнан өткізгеніңді айтқаның. Естігеніңді айтсаң, арасында қоспасы да жүретіні хақ. Ендеше, көргеніңді айт», деп түйіп тастайтын сонда ауыл үлкендері. Ол кезде көрген мен естігеннің арасы жер мен көктей деп ойлайтынбыз. Қазір бұл екеуінің бірінен бірінің айырмашылығы болмай кетті ғой. Көргеніңді естисің, естігеніңді көресің. Тіпті, көріп отырып естисің, естіп отырып көресің. Заман сондай. Өзгерген, кемеліне келіп толысқан заманның қуаты, құдіреті солай. Қазіргі технологияның, техникалық алға ұмтылыстың ең басында осы өзіміз білетін теледидардың тұрғаны анық. Өйткені, жаһанда не боп жатқанын лезде естисің. Және де теледидар жоқтан бар жасайды. Өнерпаз еместі өнерлі қып көрсетеді. Қазақша айтқанда, ерінбегенді етікші, ұялмағанды әнші қылады. Әнші дегеннен шығады, біздің қазақ әнмен егіз жаратылған халық. Абайша айтсақ, дүние есігін әнмен ашып, жер қойнына әнмен кіру пешенемізге жазылған елміз. Күлсек, әнмен сақ-сақ күліп, жыласақ, әндетіп жылаған елміз. Тіршілігіміздің бар тынысы, бар тармақ-тарауы әнмен астасып жатады. Әнсіз өмір жоқ. Содан да ғой, өмірімізді ажарландыру үшін телеарналар неше түрлі жоспарлар жасап, жаңа жобаларды ойлап тауып жатады. «Қымызхана», «Алтыбақан», «Ұят болмасын»... сияқты жобалар. Бәрі де әнмен өрнектеліп, әнмен өріліп жатады. Тіпті, қазір ән араласпайтын, килікпейтін жер жоқ. Мұның өзі бір жағынан әннің қадірін түсіріп, құнын кемітіп бара жатқан сияқты. Бертінде ғана бақилық болып кеткен атақты әншіміз Роза Бағланованың, осыдан тоғыз-он жыл бұрын болуы керек, теледидар тілшісіне берген бір сұхбатында қазіргі ән айтатындар туралы «тыртаңдаған әншілер» деп осы күнгі талғамсыз әріптестерін бір қағытып өткені бар еді. Заманымыздың бұлбұл әншісі Бибігүл Төлегенова да осы биыл қазіргі әншілерді әнші деп емес, «ән орындаушы» деп бағалайтынын ашып айтқанын өз құлағымызбен естідік. Мұны неге айтып отырмыз? Әннің қадірін түсіріп алмайық деген оймен айтып отырмыз. Қазақ әнмен өсіп, әнімен асқақтаған ел. Бірақ «әннің де естісі бар, есері бар» деп оны бағалай да білген халық. Сонда әннің естісі қандай болуы керек? Есті ән ұйықтап жатқан жүректі оятады, жүрек қылын тербеп, адамға неше түрлі ой салады. Есті ән адамды қанаттандырады, жүрегін ізгілікке бөлейді. Жақсы әннің әсерімен қуатыңа қуат қосып, өзгеше бір рахат күй кешер кезің болады. Жақсы әннен өзіңше бір сыр тыңдап, ләззат табасың. Жақсы ән айтып тұрған әншіні өзіңе жақын тартып, оны ерекше жақсы көріп кеткеніңді байқамай да қаласың. Ән көңілді ғана ажарландырып қоймай, адам мен адамды жақындатады, адам абыройын биіктетіп, атын асқақтатады. Ән арқылы бірін-бірі танып, ән арқылы достасып кеткен адамдар қаншама, ән арқылы біріне-бірі ғашық болып, табысып жатқандар да аз емес. Соның бәрі ән құдіретінің арқасы деу керек. Ән көптің күш қосып бірігуінен туатын жалпылама өнер емес, жеке тұлғалардың ілуде біреуіне ғана қонатын жалқы өнер, дара қасиет. Сондықтан ән қасиетін ұға білген арғы ата-бабаларымыз әншілерді жеке-жеке бағалап, әр әншінің дарынын жеке-жеке тани білген. Әр әншінің өз биігі, өзіндік ән айту ерекшелігі болатынын таныған. Аспанға өрлетіп, асқақтата салуына қарап Біржанның, бабымен қалықтатып, сыңғырлай шыққан сұлу
Қолданылған материалдарға міндетті түрде www.egemen.kz сайтына гиперсілтеме берілуі тиіс / Любое использование материалов допускается только при наличии гиперссылки на egemen.kz: https://egemen.kz/article/13214-an-turaly-oylansaq
© egemen.kz
