Түрік қағанаты (Old Turkic letter UK.svgOld Turkic letter R2.svgOld Turkic letter U.svgOld Turkic letter T2.svg Old Turkic letter K.svgOld Turkic letter U.svgOld Turkic letter UK.svg) — Көк түріктердің тайпалық одағы орта ғасырларда (552 - 603 ж.) басқарған Азиядағы ірі мемлекет. Тарихтағы ең ірі мемлекеттердің бірі.[1]
Түрік қағанатының күшейген уақытында Солтүстік-Шығыс Қытай (Манчжурия), Моңғолия, Алтай, Шығыс Түркістан, Батыс Түркістан, Орта Азия, Қазақстан және Солтүстік Қапқаз аумақтарына иелік еткен.[2]
Мазмұны
1 Түрік этнонимы
2 Тарихы
2.1 Қалыптасуы
2.2 Түркі қағанаты
3 Сыртқы саясаты
4 Түркі тайпаларының діні
5 Түркі мәдениеті
6 Дереккөздер
Түрік этнонимы
«Түрік» этнонимінің алғаш рет аталуы қытай жылнамаларында кездеседі және ол 542 жылға жатады. Қытайлар түріктерді ғұндардың ұрпақтары деп санаған. Шежірелерде бұл кезде қытайдың Вэй кінәздігінің солтүстік өңірлеріне солтүстік-батыс жақтың бірінен келген түріктер жыл сайын шапқыншылық жасап, ойрандап кететін болды деп хабарланады. Олар туралы келесі бір мәліметтер бүкіл құрлықтағы тарихтың талай ғасырлар бойғы дамуына өзек болған оқиғаларға байланысты. Қытайлар түріктерді сүнну-ғұндар деп атаған. Түрік этнонимі ежелгі Көк түріктеріне тән. Оны түркиялық түріктермен шатастырмау керек. Оларды Осман түріктері деп атаған жөн. Ал бүгінгі күндегі кең қолданылып жүрген түркі сөзі - жасанды сөз. Ресей ғалымдары көк түріктерді осман түріктерімен шатастырмау үшін тюрк сөзін ойлап тапқан. Кейіннен қазақ ғалымдары да ресейлік әріптестерінен қалыспай тюрк сөзін өздерінше түркі деп аударып алады.
Тарихы
Қалыптасуы
Ұлы қоныс аудару дәуірі (II — V ғасырлар) Қазақстанның, Орта Азия мен Шығыс Еуропаның этникалық және саяси қартасын едәуір дәрежеде өзгертті. V ғасырда түркі тілдес теле (тирек) тайпалар одағының саны көп топтары Солтүстік Моңғолиядан Шығыс Еуропаға дейінгі далалық өңірге қоныстанады, оңтүстігінде олардың көшіп жүретін жерлері Әмударияның жоғарғы ағысына дейін жеткен.
VI ғасырда Қазақстан жерлері құдіретті держава — билеушілері түркі тайпасының әулеттік Ашина руынан шыққан Түркі қағанатының билігіне түсті. Түркі этносының өзі қағанаттың құрылар алдындағы кезеңде Гәңсу, Шығыс Түркістан және Алтай аудандарында III ғасырдан VI ғасырға дейін кезең-кезеңмен қалыптасқан.
Түркі қағанатының саяси-әскери бірлестік ретінде қалыптасқан мекені - Жетісу деп пайымдалады. Жетісу мен Шығыс Қазақстан жужан мемлекетінің шет аймақтары болатын. Осы аймақтарда орналысқан тайпалар - теле - 492 ж. жужандарға қарсы шығып, тәуелсіз мемлекет құрады. Дегенмен де, 516 ж. жужандар жаңа құрылған мемлекетті тағы да өздеріне бағындырады. 545 ж. теле тайпасының Ашина руы жужандарға қарсы күресті басқарады. 551 ж. батыр Бумын Қытайдағы Батыс Вэй патшалығымен бірігіп, жужан мемлекетін талқандайды.
Түркі қағанаты
Объяснение:
Тез жүгіретін жануарлар.
1. Қабылан - жылдамдығы сағатына 114 км.
2. Айырмүйіз, жылдамдығы сағатына 86 км.
3. Көк бөкенде жылдамдығы сағатына 80 км.
4. Арыстан болса, жылдамдығымен барлық киіктерге жетіп алады. Сағатына 80 км.
5. Спрингбок киігі. жылдамдығы сағатына 80 км.
6. Грант қарақұйрығы. Жылдамдығы сағатына 76 км.
7. Томсондық қарақұйрық сағатына 76 км жылдамдықпен қаша алады.
8. Американдық бәге аты, жылдамдығы - сағатына 76км.
9. Бұғы. Жылдамдығы жағынан қоян мен бірдей, сағатына 72 км.
10. Қоян. Сағатына 72 км жылдақдықпен жүгіре алады.
Көздерінде от ойнар, Сөздерінде жалын бар. Жаннан қымбат оларға ар, Мен жастарға сенемін!
Жас қырандар — балапан, Жайып қанат, ұмтылған. Көздегені көк аспан, Мен жастарға сенемін!
Жұмсақ мінез жібектер, Суттей таза жүректер, Қасиетті тілектер — Мен жастарга сенемін!
Тау суындай гүрілдер, Айбынды алаш елім дер, Алтын Арка жерім дер, Мен жастарға сенемін!
Қажу бар ма тұлпарға, Талу бар ма сұңкарға?! Иман күшті оларда, Мен жастарға сенемін!..
Алаш — айбынды ұраны, Қасиетті құраны. Алаштың олар құрбаны, Мен жастарға сенемін! Мен сенемін жастарға: Алаш атын аспанға Шығарар олар бір таңда, Мен жастарға сенемін!