Буын үндестігі - сөз ішіндегі, сөз бен қосымша арасындағы дауыстылардың не бірыңғай жуан, не жіңішке болып айтылу заңдылығы. Буын үндестігін ғылымда сингармонизм заңы деп те атайды. Қазақ тілінде сөздер бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке болып келеді. Кейбір жағдайларда жуан және жіңішке дыбыстар аралас келеді. Бұл мұндай жағдайларда:
Басқа тілден енген сөздер(кітап, қадір, мұғалім т.б.)Біріккен сөздер(бойжеткен, ба з т.б.)Қос сөздер(қыз келіншек, жоғары-төмен т.б.) Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшаларҚазақ тілінде осы қосымшылардың бір тобы соңғы буынның жуан-жіңішкелігіне қарамастан, не жуан, не жіңішке қалпында қосылады.
Көмектес септік жалғаулары:-мен, -бен, -пен (доп-пен, дос-пен т.б.)-нікі, -дікі, -тікі (апам-дікі, қойшы-нікі)-жаң, -тай, -тал, -дар, -еке, -тар (аға-жан, шеше-тай, білім-дар, ата-еке, сезім-тал т.б.)-хана, -стан, -кент, -күнем (дәрі-хана, Пәкі-стан, Шым-кент, пайда-күнем т.б.)-кер, -гер, -қор, -паз, -қой, -ғой, -гөй,- кеш -уар (қалам-гер, пәле-қор, өнер-паз, кәсіп-қой, кіре-кеш, сөз-уар т.б.)-ов, -ев, -ин (Cейсенбеков-тің, Aлмабаев-тың). Мұнда қосымша түбір сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың жуан-жіңішкелігіне қарай жалғанады.Қазақ тілінде басқа тілден енген сөз алдынан қосылатын бей- , би- қосымшалары да үндестік заңына бағынбайды (бей-берекет, бей-шара, бей-тарап т.б.)
Сабақтың тақырыбы: Сөз таптары.
Сабақтың мақсаты: Сөз таптары туралы алған білім, білік, дағдыларын іс жүзінде сауатты қолдана білуге дағдыландыру.Өз ойларын айтып, оны талқылауға үйрету. Сын тұрғысынан ойлауын, шығармашылық қабілетін, тіл байлығын дамыту. Оқушыларды өз бетімен жұмыс істеуге, бірінің сөзін бірі зер салып тыңдай білуге, құрметтеуге үйрете отырып, адамгершілікке тәрбиелеу.
Түрі: Аралас сабақ
Әдісі: Сын тұрғысынан ойлау технологиясының әдістері;топтау, бес жолды өлең, көрнекілік, Венн диаграммасы болжау, т.б.
Көрнекілігі: Суреттер, кестелер,плакат, маркер,т.б.
Пәнаралық байланыс: ана тілі, математика, дүниетану.
Сабақтың барысы
1. Психологиялық ахуал
(Сынып оқушылары екі топқа бөлініп отырады).
Қызығушылығын ояту
Қазақ тілім - өз тілім, ана тілім,
Абай, Мұхтар сөйлеген дара тілім.
Қастерлейді ұл-қызың мәңгі сені
Болашағым, бақытым, дана тілім,- деп сабағымызды бастаймыз.
Үй тапсырмасын сұрау.
- Түбір сөз дегеніміз не? мысал келтір
- Қосымша нешеге бөлінеді?
- Жұрнақ пен жалғау туралы айтып көр.
- Туынды сөз дегеніміз ?
Ой қозғау
Келді тағы қыс,
Дала аппақ түс.
Екі аяқты шаңғымен
Дөңге шықтық бәріміз.
(Өлеңнен заттың атын, қимылын, түсін, санын білдіретін сөздерді табу)
Мағынаны тану.
Зат есім Сын есім
Сөз таптары
Сан есім Етістік
І топ: Зат есім
ІІ топ:Сын есім
ІІІ топ:Сан есім
ІV топ: Етістік
Оқулықпен жұмыс:
1-жаттығу (Өз жазғандарымен салыстырылады).
І топ: Жұлдыз, тау, ата, ақын, адам, құс
ІІ топ: Көк, үлкен, биік, жасыл
5-жаттығу Жаңылтпашты жатқа айтып, әр топ өз сөз табын табу керек.
Үш кіші ішік піштім,
Бес кіші ішік піштім.
Неше кіші ішік піштім?
4. Сергіт сәті.
Бес жол өлең құрастыру
Абай, Қыс, Кітап,Торғай
7- жаттығу Әр топ өз сөз таптарына қатысты сөздерді тауып жазады да,
сөйлем ойлап, тақтаға жазады.
Зат есім; Аққу, емен, оқулық, ауа.
Сын есім; Әдепті, қызық, қоңыр, қышқыл
Сан есім; Жеті, тоғыз, жиырма, елу, мың
Етістік; Биледі, өсті, тазалады, ұшты.
Ой толғаныс: Венн диаграммасы
Зат есім Сын есім Сан есім Етістік
«Жақсы –жаман» ойыны
Қар(жақсы жағы). Қар(жаман жағы). Мұз (жақсы жағы).Мұз(жаман жағы)1
Үйге: 4-жаттығу
Бағалау.