Қазіргі заман және балаларына жасалған мүмкіндіктер
Бұрынғы заман мен қазіргі кездегі балаларды салыстырсақ, олардың мінездері, тәрбиесі, басқа да қылықтары бәрі мүлдем басқа, тіпті, «жер мен көктей» деп айтуға да болады. Мүмкін, бұрынғы кездері сәби балалар балабақшада емес, ауылда ата-әжесінің қолында тәрбиеленіп өскеннен бе, өзіміз, тіпті әке-шешенің әңгімесін бөлуге, әкенің бір көзқарасынан, мұғалімдердің көзінен қорқатынбыз. Енді қазіргі, яғни, ХХІ ғасырдың балаларын қарап отырсам, олардың қылықтары шектен шығып отырады. Мысалы, анама немесе әкеме айтамын деп, ұрысты деп сес көрсетіп, сөз қайтарады. Бірақ, қазіргі заманда ондайда, мүмкін. Негізі осы заманның балаларын, «ақыр заманның балалары» деп айтып жатамыз ғой. Бір олар жағымсыз қылықтар жасап жатса, «ақыр заманның балалары» деп тақырыпты жауып, мінезін, тәрбиесін түзетуге де тырыспаймыз.
Мән дес сөздер керкем әдебиеттің, оның ішінде поэзия тілінің ең бір қажетті қүралы. Керкем сөз шебері Мән дес сөздерді дүрыс қолдана білуі арқылы айтпақ идеясын дәл үсыну, образды әсерлі етіп шығару сияқты шарттарды жүзеге асырады. Ұйқас жасауда да ақын Мән дес сөздердің кемегіне жүгінеді. Бір сөзді шағын микротексте, яғни бір сейлемнің немесе бір өлең шумағының ішінде қайталамау сияқты қарапайым эстетикалық талапты орындау үшін де Мән дес сөздер бірден-бір қажет қүрал болып табылады. Бұл қажеттікті Абай жақсы сөзініп, Мән дес сөздердің дүрыс жүмсалуына баса кеңіл белген. Еңалдымен, ол Мән дес сөздердің мағыналық реңктерін айтпақ ойының мазмүнына сай қолдануды көздеген.
Мән дес сөздерді таңдауда олардың семантик. жағынан нақтылық-жалпылық, стильдік жүгі жағынан жоғарылық - пәсті, бейнелі бояуы жағынан бейтараптық- әсерлілік реңктерін дүрыс айыру - Абайдың тіл қүдіретін жазбай танып, сөз сырын тап баса білгенін керсетеді.
Мысалы, әйел, қатын, ұрғашы деген синонимдердің мағыналық реңктерін орынды пайдаланады: әйел, ұрғашы сөздерін көбінесе, жалпы әйел затын әңгіме еткен сәттерде келтірсе, қатын сөзін нақтылы біреудің әйелі туралы айтылған орайда жумсайды (оның жубай, зайып синонимдері Абайда жоқ, демек, қатын сөзі осы күнгідей қарапайым сөз ретінде дерекілеу, бейтарап мәнді сөз емес, жалпы әдеби нормадағы қолданыс). Мысалы, «Әйел адам гулмен тең», «Ұрғашы да көп жан ғой, досым болса», «Түңлікбайдың қатыны атың - Шәріп». Ер, бай сөздері де бірінің орнына бірі талғаусыз жүмсалмайды: ер жалпы үғым. Мысалы, «Ері ашу айтса, әйелі басу айтып». Мүнда әңгіме нақтыбірәйелдіңжүбайытуралыемес.
Ап байсөзі нақты бір әйелдің күйеуі туралы немесе әзіл, сықақ мәні керек жерде қолданылады, яғни ерсөзіжоғары стильдік, байпәс стильдік сөз ретінде ажыратылып жұмсалады. Алла, қудай, тәңір сияқты мағыналық реңк айырмашылықтары жоқ «таза» синонимдерді де Абай талғап пайдаланады; өлең ұйқасын жасау үшін немесе қатар келген өлеңжолдарында бір сөзді қайталай бермес ұшін екеуін, ұшеуін бірдей қолданады.
Мысалы, «О да құдай пендесі Тұспей кетердеймісің Тәңірінің құрғантөзіне». Ислам діні сөз болғанжердеалла синонимі көбірек, аләңгіме жалпы «қүдіретті күш, жаратушы»жайын- да болса, құдай сөзі жай ұшырасады. Бұл сөзді Абай 160 рет қолданып, оныңхалықтіліндегі қудай сақтасын, қудай урсын, қудайға жазу, қудай атсын сияқты тіркестерін бүзбай келтірген. Кене түркінің «өз қудайы» тәңірі сөзі 43 ретжумсалып, көбінесе құдайсөзіналмастырыпотырады.