Слово «мораль» означает в современном языке примерно то же самое, что и слово «нравственность». Поэтому большинство специалистов не проводят строгого разграничения между моралью и нравственностью и считает эти слова синонимами.
Мораль воплощается в нормах и правилах, регулирующих поведение людей, их взаимоотношения. Всякое общественное действие, т. е. всякое человеческое действие, имеет свою моральную глубину, свою меру моральности; наряду со специфичным для каждого отдельного случая предметным результатом она производит и воспроизводит определенные моральные ценности. Моральные ценности не существуют отдельно от технологии, вещественного содержания и результата действий, хотя, разумеется, не сводятся к ним. Вся многообразная гамма телесных и предметных проявлений человеческой активности может служить фиксации морали: мимика, жест, речь, молчание, одежда, жилище и т. д. - за всем этим может скрываться и на деле, как правило, скрывается определенная нравственная позиция.
Мораль как общественное отношение в ее, так сказать, чистом виде обнаруживается (отражается) в моральном сознании, в нравственных чувствах и понятиях. Чувства (вины, раскаяния и т. д.), требования (личностные добродетели, нормы, кодексы и т. д.), другие проявления морального сознания представляют собой специфичные формы описания моральных отношений, они, собственно, и есть их непосредственная действительность2.
Моральная жизнь человека рассекается на два уровня: сферу сущего, т. е реально практикуемых нравов, и сферу должного, т. е. нормативных установок воспарившего морального сознания. Следует подчеркнуть, что мораль не сводится к моральному сознанию. Мораль - это не только моральные понятия, добродетели и нормы, но, прежде всего то, что лежит за ними и находит в них отражение (не всегда адекватное, а зачастую и вовсе искаженное). Это не те назидания, которые человек слышит от родителей, учителей, со страниц газет и с экранов телевизоров, а тот действительный ценностный смысл, который заключен в составляющих его сущность общественных отношениях.
Противоположность добра и зла специфична для морали, но она, разумеется, не исчерпывает ее содержания. Добро и зло, как и другие нравственные понятия (долг, честность и т. д.), в своей основе являются конкретными формами общественных связей между индивидами, объективными свойствами их поступков. В этом смысле моральное сознание является отражением и выражением моральных отношений их фиксации. Поэтому нет ничего удивительного в том, что в определениях морали очень часто содержится логический круг, а именно ссылка на сами моральные понятия, прежде всего на понятия добра и зла, которые являются в этике основополагающими. Без обращения к данным морального сознания нельзя идентифицировать мораль. Можно сказать, что мораль есть такое качество общественных отношений между индивидами, которое позволяет охарактеризовать их в рамках противоположности добра и зла.
Әдәпле кеше нинди була?
Бу соравның җавабы бик күп тәшенчәләргә ия. Әдәпле кеше дибез икән, ул безнең күз алдына барыннан да бигрәк, тәрбияле, инсафлы булып килеп баса. Ул — кешелекле дә, белемле дә, укымышлы да һәм алай гына дамы әле!.
Әйдәгез соң, бергәләп әдәпле кешеләрдә булырга тиешле тагын кайбер сыйфатларны тәфсилләп, киңрәк итеп искә төшереп карыйк.
Әйе, әдәпле кеше:
- Башкалардан үзен өстен итеп куймый. Әлкән яшьтәге кешеләргә, мохтаҗларга, гарипләргә һәрвакыт ярдәмчел, ихтирамлы һәм ихлас мөнәсәбәттә була.
- Кеше хәленә керә, бүтәннәрне беркайчан да кыен хәлдә калдырмый. Һич кайчан тавыш күтәреп сөйләшми, тупас яки ямьсез сүзләр әйтми, ялганлашуга юл куймый, әйткән сүзен үти, вәгъдәсендә тора.
- Кеше сөйләгәндә игътибар белән тыңлый һәм кирәк чакта гына сүзгә кушыла.
- Башкаларны рәнҗетергә яки кимсетергә ирек бирми.
- Гайбәт сөйләми, мактанмый, шапырынмый, үзен тыйнак тота.
- Кешеләр белән һичкайчан үзен эрегә куеп яки тупас сөйләшми. “Борчуым өчен гафу итегез”, “Рәхим итегез”, “Рәхмәт” кебек тылсымлы сүзләрне урынлы куллана белә.
- Башкаларның шәхси милкенә, байлыгына саклык белән карый, көнчелек, нәфес чире белән авырмый. Үз милкенең кадерен саклый.
- Башкалардан кызгандыру өчен үзен мескен хәлгә төшерми, юк-бар сәбәпләр табып, читтән теләктәшлек, ярдәм эзләми.
- Гадел, саф күңелле, намуслы, эчкерсез, сабыр булу — әдәпле кешене бизи торган сыйфатлар. Әдәпле кеше, гомумән, һәрьяклап җыйнак, пөхтә була. “Холкы күркәм, күңеле яхшы кеше белән җиңел яшәп була”,—ди халкыбыз.
Әдәпле булу өчен ни кирәк?
Әдәплелек — кеше белән аралаша белү.
Әдәпле булу — кешеләргә игътибарлы, инсафлы булу.
Һәркем башка кешеләрдән игътибар, игелеклек, ягымлы караш һәм хөрмәт көтә. Беркемнең дә начар сүз ишетәсе килми.
Ләкин моның сере шунда, үзе инсафлы, тәрбияле, яхшы кешеләргә генә кешеләр һәрвакыт яхшылык белән җавап бирәләр.
Әдәпле кешене генә барысы да ярата, хөрмәт итә. Андыйларның ышанычлы якын дуслары була, алар белән ул бервакытта да ямансуламый, күңелсезлеккә бирелми.
Хәер, әдәпле, чын тәрбияле баланың ямансулап торырга вакыты да калмый. Чөнки ул ныклы режим белән яши.
Иртән иртүк күнегүләр ясый, юына. Аннан соң урын-җирен җыештыра. Пөхтә итеп киенә. Аннан әнисенә, әбисенә иртәнге аш әзерләргә һәм табын җыярга булыша.
Тәрбияле бала гөлләргә су сибәр, йортта булган терлекләрне карар. Киемен чистартырга да иренмәс. Әдәпле кеше һәрвакыт үзенең якыннары, дуслары турында кайгыртып яши, аларга ярдәм итәргә әзер тора.