Роман композициясында Сырымның әскери-қолбасшы тұғырындағы ұйымдастырушылығының нәтижесінде отаршылдармен болған бірнеше шайқастарда қазақ қолы жеңіске жетеді. Қолбасшы батыр Сырымның жаттығу кезіндегі дайындығы жанындағы серіктеріне де, ұлттық-азаттық жолындағы күрескерлерге де халықтың да сенімін күшейтті. Бес жүз мергеннің жүздіктерін бес жерге орналастырып, әр жүздіктегілердің ондықтары кезек-кезек оқ жаудыруын да бәрін тарихи деректі болмысымен оқырманның көз алдына елестетеді.
Романның көркемдік сипатын танытатын ерекшелігі – басты кейіпкер Сырымның қолбасшылық-батырлық қасиеттерін даралайтын сыртқы келбеті (портреті) мен мінез-құлық психологиясының поэтикалық тұтастықпен өрілетіндігі. Басты кейіпкердің кескін-келбетін киген киімімен, мінген тұлпарымен, сол мезеттегі табиғат құбылысымен, маңындағы адамдардың көңіл күйімен, сонымен бірге халық тағдырының өткені мен бүгінгі болашағын сабақтастыра толғанған жан ділі күйзелістерімен тұтастыра бейнелеудегі көркем шындық эстетикасына тән өрнектері мол байқалады.
Басты кейіпкер Сырымның ел ағасы – би тұғырындағы және батырлық-жауынгерлік рухы көтерілген сәттерінің ел тағдыры жолындағы азаматтық-қайраткерлік тұлғасын құрайтын психологиялық күрделі жағдайы соңына халық берік сеніммен ерген адам тұрпатын айқын елестетеді. Отаршылдарға қарсы шешуші майдан ашуға бел буған ел ағасы және қолбасшы батыр тұғырының тұтастығымен дараланған Сырым Датұлы жазушының өмір шындығын көркем шындықпен өрнектеген эпикалық баяндауы аясындағы психологиялық сырлы поэтикалық бейнелеулерімен берілген.
Роман сюжетінің шиеленісі сәтінде Ресейдің отарлық билеу жүйесі басшылығының би, батыр Сырым Датұлы бастаған ұлттық-азаттық қозғалысымен санасуға мәжбүр болғанын оқимыз. Сюжеттік шарықтау шегінде отарлық басқару орындары жіберген кісілерді бастап келген Орынбор мешітінің бас имамы, ахун Мұхамеджан хазірет Хұсайыновқа, генерал-губернаторға, сол арқылы Санкт-Петербургтегі патшайымға хат дайындалып жіберіледі. Кіші жүз рулары билері аталып, олардың атынан сенімді өкілі ретінде Сырымның қолы қойылып мөрі басылады. Ал роман сюжетінің шарықтау шегінде қарауындағы халқына опасыздық-сатқындық жасап, билігін сақтау үшін Ресейдің жазалаушы әскерлеріне ауылдарды талатқан, тонатқан Нұралы хан «Халық Кеңесінің» шешімімен тақтан тайдырылады.
Романның «Тар кезең» аталып, халық тағдыры үшін бастарын өлімге тіккен ұлттық-азаттық күресінің қаһармандарын көркем шындық поэтикасымен бейнелеуі қазіргі Тәуелсіз Қазақстан әдебиетіндегі жетістіктеріміздің жарқын көрсеткіші. Романның құрылысындағы сюжеттік бөліктердегі оқиғалардың байланысын, дамуын, шиеленісуін, шарықтауын туындататын қайшылықтардың, қақтығыстардың романтикалық, реалистік сипатын айқындау үшін көптеген көркемдік тәсілдер қолданылған. Дәстүрлі бейнелеулердің бірі психологиялық егіздеулерге де орын беріледі.
Романның көркемдік сипатын күшейтіп тұрған ерекшеліктердің қатарында қаламгердің халық даналығы мақал-мәтелдерді, би-шешендердің қанатты сөздерін поэтикалық-көркемдік шешіммен үйлесімді қолдана білгендігін айтамыз. Басты және жанама кейіпкерлердің диалогтарындағы, монологтарындағы сөз шырайын ажарландыру қызметін атқарып тұрған халықтың даналық өрнектері ұлттық сөз өнерінің көркем кестелі, терең мағыналы дәстүрлі нақыштарының эстетикалық-педагогикалық тағылымын оқырмандарға ұқтыра түседі.
Романның көркемдік түйіні – жатжерліктердің отарлық басқыншылық озбырлықпен басқаруына қарсы қазақ халқы тарихындағы алғашқы Халық Кеңесі атты демократиялық басқару жүйесінің болғанын дәлелдеу. Халықтың тағдырымен санаспаған хандық басқарудың іріп-шіріп, сатқындығымен, опасыздығымен ұрпақтардың қарғысына ұшырап, ұлттық тарихымыздан мәңгі аластатылғаны осы Халық Кеңесі құрылымы арқылы дәлелденген.
Романның соңындағы Беріш Алдар қарттың Сырымның істеріне сүйсіне де әрі сынай да қойған сауалына («Қарадан хан болдық, айырдан нар болдық, жоқтан бар болдық, көнеден дәурен озды, көндей қамқа тозды, боздан бурыл озды! Атадан ұл озды, анадан қыз озды, бұл не деген заман болды!?») Сырым бидің қайтарған жауабы да көп ғасырлық тарихы бар қазақ халқы ұрпақтарының уақыт пен кеңістіктегі адамгершілік-имандылық рухындағы мәңгілік ұстаным бағдарын танытады:
Содержит много перегноя
Объяснение:
Перегной - это удобрение