Ю́рта (также устар. кибитка) — переносное каркасное жилище с войлочным покрытием у тюркских и монгольских кочевников.
Объяснение:
Наиболее общим значением общетюркского слова «jurt» является «народ», а также — пастбище, родовая земля. В киргизском и казахском языках слово «Ата-Журт» означает «Отечество» синоним слова «Родина», дословно: «народ отца». В современном монгольском языке слово юрта (гэр) синонимично «дому». В тувинском языке юрту называется «өг», которое при добавлении «-бүле» составит слово «семья». В киргизском языке юрта называется «боз үй» — «серый дом», так как обычно войлок для юрты сероватого оттенка, богато отделанные юрты покрыты более дорогим белым войлоком и называются «ак үй» — «белый дом», в казахском языке юрта называется «киіз үй», что в буквальном переводе — «дом из кошмы».
В современных условиях развития туризма в Центральной Азии многие народы развивают юрточный туризм, например, многие гости Киргизии, Монголии и Казахстана могут пожить некоторое время в юртах кочевников. Этот вид отдыха трансформировался в отдельное направление туризма — Джайлоо-туризм. Во многих городах можно встретить рестораны или туристические объекты со стилизованными или натуральными юртами.
В Туве юрты используются в качестве туристических объектов: две юрты стоят прямо перед Национальным музеем Республики Тыва «Алдан-Маадыр». В местечке Алдын-Булак стоит одноимённый этнотуристический центр, выполненный в тувинском стиле с юртами и чумами, где имеются все удобства современной жизни[12]. А также по всей Тыве в туристических местах можно встретить юрты.
На территории Горного Алтая туристы могут остановиться в юрточных кемпингах, а также в юртах чабанов непосредственно на пастбищах. Стоит отметить, что традиционные юрты можно встретить только в южных районах республики. В Улаганском и Кош-Агачском аймаках, в районах проживания казахского и теленгитского населения, аутентичные юрты устанавливаются для проживания туристов[13]. В более северных районах турфирмы устанавливают не аутентичные имитации жилищ кочевников.
Монгольская юрта, как правило, ориентирована по оси север — юг. Вход — с южной стороны. Сторона юрты, где хранится алтарь с изображением богов, находится на севере[10]. В центре юрты расположен очаг.
Киіз үй[1] — Орталық және Орта Азия халықтарының негізгі баспанасы; Орталық және Орта Азия халықтарының көшпелі тұрғын үйі.[2]
Қазақ киіз үйде
Ол — көшпенділердің тез жығып, шапшаң тігуге, яғни көшіп-қонуға ыңғайлы үйі.
Көшпенділердің киіз үйі — тарихымыздағы ең бірінші сәулеттік құрылыс. Киіз үйдің іші қыста жылы, жазда салқын. Сондықтан, шопандар да, туристер де пайдаланады. Киіз үй жер сілкінісінде де ыңғайлы, өйткені ол оңайлықпен бұзылмайды. Қазақстан жер сілкінісінен зардап шеккен елдерге шатырдың орнына киіз үйлер апарып жүрді.
Киіз үй-көктем, жаз және күз мезгілдерінде қоныстан қонысқа көшіп жүру жағдайына қолайлы құрама үй.Оның қабырғасы торлап көктелген керегеден тұрғызылады.Кереге әдетте екі түрлі болады.Оның бірі кең көзді кереге « желкөз» деп аталады.Бұл артуға жеңіл, бірақ сәнсіз, сүйегі жеңіл болғандықтан желге төзімсіздеу болып келеді.Екінші түрі тар көзді кереге – «торкөз» деп аталады, ол артуға ауырлау болғанымен , желге өте төзімді.Кереге жиналмалы бөлек-бөлек қанаттардан жасалады.Ал керегеден жоғары сидам, жіңішке ағаштан жұмырлап жасалып, қарны иілген уықтардан қаусырыла күмбез шығарылады.Уықтардың басы дөңгелене жайылған керегенің аша басына айқастырыла байланып, ұшы (қаламы) шаңырақтың көзіне шаншылады.Шаңырақ-үй күмбезінің төбесі әрі терезесі. Керегенің сыртынан әр алуан бояулы жүн оралып, өрнек түсіріліп тоқылған шымши немесе жалаңаш шиден тоқылған ши ұсталады.Кереге мен уықтар уықбау, кермебау, басқұр, құр және басқа да бау-шулармен бекітіледі.Үйдің ағаштан жасалғандарын «сүйегі» деп атайды.Үй ағашының сыртынан арнаулы үй киіздері-қабырғасына туырлық, үстіне үзік, төбесіне түндік жабылады. Бұл үй киіздері бау-шулар арқылы ұштастырылады.Киіз үйдің есігінің биіктігі бір жарым метр,ені 0,8 метр келеді.Оған ағаштан оюлап жасалған «сықырлауық»деп аталатын жарма есік орнатылады.Сықырлауық сыртынан ораулы шиден тоқып, оюлы киіз қаптаған жаппа есік түсіріледі.Үйдің ортасында тамақ пісіретін ошағы болады.Үйдің оң жағында төсек, оның тұсына тұскиіз ұсталып, төсекті қоршап шымылдық тартылады.Үйдің төріне жұқаяқ қойылып,оның үстіне абдыра, көрпе-жастық т.б жүктер жиналады.Үйдің сол жағына кебеже , қазанаяқ, саба сияқты ыдыстар қойылып, шыптамен қоршалады. Талай ғасырлық көшпелі тұрмыс тәжірибесінен туған қазақтың киіз үйі – күннің аптабы мен түннің дым-сызынан , жауын-шашын мен аңызақтан, бораннан сақтануға ыңғайлы, әрі ауалы, әрі жарық болудың үстіне көші-қонға қлоайлы, оны жарты сағат ішінде жығып-артуға да, жарты сағат ішінде көліктен түсіріп, тігіп алуға да болады.