XIII-XIV ғасырлардан бастап жырланып, XIX ғасырдың ортасында қағазға түскен қазақ халқының лиро-эпостық жыры.
Поэма Сыбанбай, Бекбау, Жанақ, Шөже ақындардың орындауында ауызша таралған. 20-ға жуық нұсқасының ішінен ең белгілісі - Жанақтың нұсқасы. Алғаш ел арасынан жинап, хатқа түсіргендер: Г.Саблуков (1830), Ғ.Дербісалин (1834), А.Фролов (1841), Шоқан Уәлиханов (1856). Жырдың мазмұнын М.Путинцев орыс тіліне аударып бастырды (1856), кейін В.Радлов "Түркі тайпаларының халық әдебиеті үлгілері" жинағының 3-томына еңгізді (1870).
СЮЖЕТІ
Жыр Сарыбай мен Қарабайдың аң аулап жүріп құда болып, Қозы мен Баянды күні бұрын атастыруынан басталады. Сол кезде аң аулап жүріп, ұлды болғанын естіген Сарыбай, баласын көре алмай қаза табады. Атастырылып қойған Қозы мен Баян, жүздерін көрмегенімен бір-біріне ғашық болады. Уақыт өте келе сараң Қарабай қызын жетім ұлға бергісі келмей, бір кезде отарын жұттан құтқарған, жергілікті палуан Қодарға ұзатпақшы болады. Қос ғашықтың арасына тосқауыл болған Қодар, айласын асырып, зұлымдықпен Қозының басын алады. Қайғыдан қабырғасы қайысқан Баян, өш алу үшін қулыққа көшеді. Ол Қодарға өзіне құдықтан су алып берсе, күйеуге шығатынын айтады. Алданған Қодар Баянның шашынан ұстап, құдықтың түбіне түсе бергенде, айлакер қыз бұрымын кесіп тастайды: Қодар түпсіз тұңғиыққа құлап қаза табады. Сөйтіп Қозының кегі қайтарылады. Батыр қыз ғашығының күмбезіне келіп, өзіне қанжар салып қол жұмсайды.
ЖЫРДЫҢ НЕГІЗГІ ИДЕЯСЫ
«Қозы Көрпеш - Баян сұлу» поэмасының негізгі идеялық-мазмұны сол дәуірдегі жастардың сүйіп қосылуын арман еткен тілек-мүдделерді қамтиды. Әуелде поэманың идеялық бір сабағы жесір дауымен байланысты болғанға ұқсайды. «Жесір ерден кетсе де, елден кетпейді» деген пікірді де сабақтастырған. Кейін ол жақтары көмескіленіп, сүйіспендік мәселесі негізгі орын алып, оқиға тек сол тақырыптың айналасына ғана шоғырланып, басқа жайттар тек соны дәлелдеуге жарарлық дәрежеде қалған. Поэманы оқыған адамның мақсаттарына жете алмай, өмірден арманда өткен екі жасты аяйтыны да, олардың қосылуына көлденең тұрған Қарабай мен Қодарға қарғыс айтатындығы да сондықтан. Жырда айтыс, тұрмыс-салт жырлары: естірту, жоқтау, қоштасу, т.б. кеңінен қолданылады. Сыбанбай, Бекбау, Жанақ, Шөже, т.б. ақындар әр кезде дастан оқиғасын өздерінше жырлаған.
4.Қазақ әдебиеті мен өнерінің алтын ғасыры - ХIXғасыр жыраулар мен сал - серілердің ,ақын - әншілердің өнерлерінің өркендеген кезеңі.Халқымыздың асыл қазынары ғасырдан ғасырдан өтіп бізге жетті.Біржан сал,Ақан сері,Жаяу Мұса,Үкілі Ыбырай,Балуан Шолаұ,Естай т.б. сол ғасырдың бір туар тұлғалары.Бұл ақындар өздерінің сөз құдіретін пайдаланып сол замандағы ел мен жерге,сүйген жарға деген сүйіспеншілігін,сол қоғамға деген ашу -ызаларын өлең - ән арқылы білдірген.Халқымыз сол кездегі ақын - әншілерді еркелетіп,сал - сері деп атаған.Ақын - серілер әндерінде сұлулар,ғашықтықты көптеп жырлаған.Олардың дені аруларды аялап,жақсыны дәріптеу негізінде жазылған.Сал -серілер өлеңдерін ару қызға арнағанда табиғаттағы сұлулықты теңей суреттеген.Мысалы:аққу,лашын,бұлбұл құсқа,маралға,гүлге теңеп,олардың өз ерекшеліктерін айқын аша білген.Ақан серінің "Жайықтың ақ түлкісі", "Ақ көйлек" өлеңдерінде көрсе көз сүріндірер сұлуиқазақ қыздарын суреттеген.Мысалы:
Жайықтың ақ түлкісі аралдағы,
Алдымен сен бір қашқан маралдағы.
Ертістің құба талы секілденіп,
Жаудырап екі көзің отырасың,
Тұндырған шәй секілді құмандағы,- деп суреттеген.Ежелгі серілер қазақ қызының инабаттылығын ерекше атап айтқан.Қыз жүрісінен оның тәрбиелілігін аңғарып,тыйым салып өсірген қыздың ұяңдығын,мінезін ашып бинелеген.Ақша маңдай,перизат,оймақ ауыз, сумбіл шаш, қарақат көз,жазық маңдай,-деген теңеулерді әсем қолдана білген.Ақындар сол замандағы бас бостандығы жоқ қазақ қыздарының мұңы мен мүддесінде жырлай білген.Мысалы :Жаяу Мұсаның "Әйелдер сипаты" өлеңінде қазақ әйелінің сипатын қайғы - қасіретпен,мұңын айта келе әйелді сыйлауға,бағалауға шақырады.
Гүл жүзді,сырлы көзді жақсы қатын,
Әйелді сыйлау керек ескеріп біз.
Оларға айту керек орынды сөз,
Жақсы әйелге көз салып бір қарасаң,
Шығып кете жаздайды бойыңнан жан,-деп жырлаған.Сал - серілердің әсем әндері ғасыр аралап,қазақ қызының сұлулығын,тәрбиесін дәріптеп бізгежеткізді.
5.Салт - дәстүр әр халықтың өзіндік ерекшелігі,рухани байлығы.Саяхатқа шыққан әрбір саяхатшы жолға шыққанда барар елінің салт - дәстүрін білгені дұрыс.Бөтен елде салт -дәстүрін не басқа нәрсесін білмей бұзып, ыңғайсыз жағдайға душар болмаудың қамын істеген дұрыс.Саяхаттайтын елдің заңын,салт - дәстүрін білу міндетті себебі өз еліңдегі заңға,салт - дәстүрге ол жақтығы сәйкес келмеуі мүмкін.Жүре берсең көре бересің дегендей әр елдің салты әр түрлі.Тіпті заңдарыда қызықты көрінеді. Мысалы, Сингапурда сағыз шайнауға тыйым салынған.Әр елдің салты басқа,иттері ала қасқа,- деп атам қазақ айтпақшы,қанша халық болса сонша салт - дәстүр бар.Сауд арабиясы мен Иранға саяхатқа шықсаңыз ашық - шашық киінуге,әйел заты орамалсыз болмайды.Бұл мемлекеттер мұсылмандар мемлекеті болғандықтан ішімдік,доңыз терісінен істелген заттардыда сыйлыққа таратуға мүлде болмайды.Гүл сыйлағандада қандай гүл,неше тал екендігіне көңіл аудара біліңіз.Мысалы,Қытайда тірі гүлдерді мүлде сыйламайды екен.Саяхатқа шыққан адам барған елінің заңын,салт дәстүрін сыйлағаны дұрыс.Шетелге шыққанда заң мен салт -дәстүрінен басқа ол ел бейбітшілік,тынышпа соныда білген дұрыс.Саяхатшы саяхатыңыз көңілді өтсін.
8.Астана - тәуелсіздік жемісі.
Қазақ елін ел мен жер тағдыры үнемі елеңдетіп келеді.Себебі біздің болашақ ұрпаққа ұстатар мұрамыз бен байлығымыз еліміз бен жеріміз.Тәуелсіздік алғалы елімізде қаншама жақсы жаңалықтар болды.Солардың елеулісі тәуелсіздігіміздің тәтті жемісі - Астана қаласы.Қаланың сұлулығы бар адамды таңқалдырады.Кең дариға далада Есіл,Нұра өзендерімен,сұлу қала Астана алыстан көз тартады.Астана қазақ үшін - салтанаттың қаласы.Астана - әлемдік іскерліктің байланыстың күре тамыры.Астана - елбасының ізгі саясаты,көрегендігі мен кеменгер ойының жемісі.Астанамыздың керегесі мықты,шаңырағы биік.Азиядағы ең европалық қалалардың біріне айналған қала.Астана - өскелең қала.2001 жылы " Астана жаңа қала" деген экономикалық аймағы құрылып,Есілдің сол жағалауына жаңа құрылыстар салынды.Көшелері тап -тұйнақтай,қазақ даналарының атымен аталады.Астананың өркендеуі - еліміздің өркендеуі.Келер ұрпақтың болашағына Астана қаламыз өсіп -өркендей берсін.Астана өркендесе қазақ халқым,елім өркендейді.Келешегі жарқын болып,тәуелсіз елімнің тәтті жемісі,халқымның ақ ордасы Астанам көркейіп,биіктерден көріне бер!
әр адамның сүйген астанасы бар әрине астананы бәріміз жақсы көру тиісті өз сүймеген жеріңадам дұрыс болмайды көркейіп келе жатқан астанамыз бибітшілігіміз ал астана деп өсіп өнген жеріңдіәрқашкашан сатуға болмайды