Осынау малы бұрқыраған, суы шұрқыраған маңғаз қазақ даласында небір мекендер мен айрықша орындар бар. Олардың болмысы, табиғат тарту еткен ерекшелігі кейді сол жер-судың атынан-ақ көрініп тұрады.
Қарқаралы жері - тұнып тұрған аңыз-ертегі. Солардың ішінде Шайтанкөлдің адам білгісіз керемет сыры бар. Оның атауына байланысты көптеген аңыз-әңгімелер бар. Соның бірі көлді басқа емес, әулие Жиренсақалдың өзі солай деп атаған дейді. Ол өте ерте заманда орман-тоғайлы осынау өңірге келіп, ел аралайды екен. Күндердің күнінде ол Шайтанкөлге барған. Көлге жақын келсе, су ішінде дене тұрқы адамға келетін сары түсті қос мақұлық шомылып жүрген көрінеді. Әулие бұлардың ерлі-зайыпты шайтан екенін біліп, олардың көбейіп кетуінен қауіптеніп, дұға оқып, айғай салғанда, қос шайтан зым-зия жоғалып кетіпті деседі.
Шайтанкөл – таудың басында, тостаған ыдысқа құйып қойғандай ықшам болып жатқан, ағын су келіп қосылмаса д суы ортаймай бір қалыпта тұратын, өзі де ешқайда ақпайтын, суы еш иістенбей сап-салқын болып жаңарып тұрады. Сондықтан да бұндай іс тек шайтанның ғана қолынан келеді деп желдей ескен халық осылай атаған деген де бар көрінеді.
Ал ғалымдардың пікірінше көл ежелгі жанартау кіндігінде орналасқан. Әрі жан-жағын қарағай, қайың, терек, таңқурай, тасжарған, тобылғы, тағы басқа бұта өскен қалың ну орман көлеңке түсіріп, көл суын көп буланудан сақтап тұрады. Сондықтан да көл суы құрғамайды деп тұжырымдайды.
Әлбетте, бұндай аңыз бен пікір легі толастамайды. Бір анығы ол – Шайтанкөлдің бізге табиғат тарту еткен ерекшелігі, көркем сыйы.
Сұлтанмахмұт Торайғыров — тəуелсіздік ісіне, халықтың прогресс пен мəдениет жолымен дамуына зор үлес қосқан ақын. Ол өткір сыни бағыттағы, əділетсіз өмір бет пердесін ашатын, надандық пен қараңғылықты түйрейтін тамаша туындылар жазды. Торайғыровтың пікірінше, халық өз тағдырын өзі жасайды. Бұл үшін оған ұйқыдан оянып, ілгері жүру жəне басқа халықтар сияқты даму керек.
Ұлы ақын қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданында 1893 жылы шаруа отбасында дүниеге келген. Əкесі Шоқпыт кедей, момын, шаруақор болса да, балаларының оқуына жағдай жасаған. Сұлтанмахмұт алты жасында сауатын ашқан.
Ол 1903–1905 жылдары ауыл молдаларынан сабақ алады. Кейін түрлі мектеп, медреселерде оқып, сауаттанады. 1912 жылы қараша айында оқу іздеп, Троицк қаласына барады. Сонда жүргенде
«Айқап» журналында өлеңдері жариялана бастайды. Келер жылы «Айқап» журналының жауапты хатшысы болып қызмет етеді. Сұлтанмахмұттың озық ойлары мен тың идеялары қазақтың оқыған байшылдарына ұнамайды. Ақыры ол солардың қысымымен «Айқап» журналынан кетуге мəжбүр болады.
1914 жылы жазда Торайғыров туған елі Баянауылға оралады. Ел жастарын оқытып, олардың сауатын ашады. Күзде Семейге барады. Орысша оқуға түспек болады, бірақ түсе алмайды. Одан Өскемен уезінің Қатонқарағай маңындағы Шыңғыстай аулында бала оқытып, өзі жергілікті орыс мұғалімінен дəріс алады. 1916 жылдың күзінде Томскіге барады. Онда курста оқып жүріп, орыстың классикалық əдебиеттерімен танысады. Тарих, философия, география пəндерін үйренеді.
1917 жылы Ресейде Ақпан төңкерісі болып, Уақытша үкімет орнаған кезде Торайғыров Семейге келеді. Патша үкіметінің құлағанын қуанышпен қарсы алып:
Құрт аурудай жайлаған,
Объяснение: