2. Мұғалім балаларға айтты. (балалврға айтты-барыс септігі арқылы жасалған меңгеру)
3.
Қабысу - сөздердің бір-бірімен ешбір жалғаусыз, шылаусыз, тек іргелес тұру арқылы байланысу түрі.
Мысалы: қызық кітап, ақ жаға, алтын сағат.
Мен базардан алтын сағат көрдім.
4.
Жанасу деп-алдыңғы сөздің соңғы сөзбен шылаулар арқылы немесе ешбір жалғаусыз, түбір тұлғаларында тұрып, орын жағынан бірде іргелес, бірде алшақ байланысуы аталады.
Қымыз-бағалы сусын! Қымыз – ауруға ем, сауға қуат. Қымыздың денсаулыққа тигізер пайдасын айтып тауыса алмайсың. Қымыз құрамында «С» дәрумені мол, сиыр сүтімен салыстырғанда он есе көп. Оның емдік қасиеттері, әсіресе құрт ауруын емдеу қасиеті жоғары. Оның адам ағзасын әлсірететін созылмалы ауруларға қарсы күресетін артықшылығын да айта кеткен жөн.Дәрігерлер қымызды безгек ауруына және жөтелге қарсы ішуге ұсыныс жасайды. Қымызбен емделгенде қан құрамындағы гемоглобин эритроцит көбейеді. Тамырдың соғуы жиілеп, қан айналымы жылдамдайды. Қан тамыры жұмысы мен жүрек соғысы жақсарады.Ал осы күні жастар жағы қымыздың орнына шетелдік «Coco-cola», «Pepsi-cola» тәрізді сусындарды жиі тұтынады. Оның ағзаға зияндылығын ескеріп жүрген бірі жоқ. «Coco-cola»-ның бала денсаулығына ауыр зиян келтіретінін дүниежүзі біліп, жар салып жатыр. Тіпті жарнамалауға тыйым салып, компанияға оның зияндығын мойындаты. Осы «Coco-cola» сусынымен көліктің есігін жуғанда бояуы бірден кетіп қалыпты. Тағы бір мысал – ауылдағы мал сойған үй қарын тазалау үшін осы сусынды пайдаланады екен. Жаңа сойылған малдың қарнын 15-20 минут «Coco-cola» сусынына салып қойса, қарын аппақ болып шыға келетін көрінеді.«Pepsi-cola» сусынын да ішкеннен сақтану керек. Бұл сусын денсаулыққа өте қауіпті. Айталық, семіздік, диабет, жүрек, қан тамырлары ауруларына шалдықтырады.Сондықтан, тек қана ата-бабаларымыздың ізімен ұлттық тағамдарымызды бойымызға, ұлттық құндылықтарымызды жанымызға азық етейік, ағайын!Бекем ТАЛАСБЕКДерек пен дәйек:Қымыз — шипалы әрі жұғымды сусын. Сапы қымыз — дертке шипа, денеге күш. Қымыз жылқы терісінен тігіліп, тобылғы түтінің ысы әбден сіңген сабада не болмаса ағаш күбіде ашытылады. Қымыздың ашытқысы “қор” деп аталады. Дәкеге түйген қорды сабаға немесе салып,оның үстіне бір шелектей жаңа сауған салқын самалды құйып,ыдыстың сыртын жылы орап тастайды. Қор езіліп, саумалға тегіс тарағанда саумалдың дәмі қышқылданады. Сөйтіп жаңа қор жасалады. Жаңа қордың үстіне салқындатылған (әйтпесе қымыз іріктеніп кетеді) саумалды құйып, саумал әр құйылған сайын піспекпен жарты сағаттай пісіп араластырады. Қымыз ашытылатын ыдысқа қойдың сүр қазысы мен семіз жаясын салса,қымыз майлы әрі жұмсақ болады. Әдетте,қымыздың өзінен де май шығады. Ол май қымыздың бетінде қалқып жүреді. Іңірде пісірілген қымызды жылылап қымтап, келесі күні биенің бас сауымы сауылып болғаннан кейін ғана қотарады. Саба мен күбіні аптасына ең кемі бір рет ыстайды. Әжелеріміз күбіні киікотымен ыстаған. Киікоты піскенде оны келесі жылға жететіндей орып, кептіріп алатын болған. Дер кезінде тазартып, ысталмаған ыдыс өңезденіп, қымыздан ескі дәм шығады. Қымыздан бір күнге жетерлік мөлшерде қотарып алғаннан кейін, оның орнына қайта саумал құйылады. Бұл процесс бие ағытылғанға дейін осылай жалғасады. Қымыз қотарғанда ыдыстың түбінде жетерлік мөлшерде қор қалуы тиіс. Қымыз дайындау шеберлігіне, сүттің тегіне,уақыт мезгіліне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Осыған орай оның аталуы да алуан түрлі.Уыз қымыз — биені алғаш байлағанда ашытылатны қымыз. Мұны бие бау деп те атайды.Бал қымыз — әбден пісілген және бойына жылқының не қойдың майы сіңген бапты жұмсақ қымыз. Мұндайа қымыздың түрі әдеттегідей қымыздан гөрі сары әрі қою болады.Бесті қымыз — төрттүн асып, ашуы мейлінше жеткен қымыз.Дөнен қымыз — үш түнегеннен кейін қотарылатын, мейлінше ашуы жеткен қымыз.Жуас қымыз — үстіне саумал құйып жұмсартылған қымыз. Қымыз аса ашып кеткенше ішуге қолайлы болуы үшін осылай істейді.Құнан қымыз — екі түнегеннен кейін ғана қотарылатын қымыз. Бұл түнеме қымызға қарағанда күшті болады.Қысырақ қымыз — бірінші рет құлындаған биенің сүтінен ашытылатын қымыз. Қулық биенің сүті жылда сауылып жүрген сары қарын мама билердің сүтіне қарағанда әлдеқайда қуатты болады. Оны әдетте “ту қымыз” деп те атайды.Қысырдың қымызы — бие ағытылғаннан кейін, жем- шөбі дайын адамдар қысыр биелерді іріктеп алып қалып, қыстай қолда ұстап сауады. Сондықтан да бұл қымызды “қысырдың қымызы” деп атайды.Сары қымыз — шөп пісіп,биенің сүті қойылған кезде ашылатын қымыз. Жаздыкүнгі қымызға қарағанда қою әрі өңі сары болады.Сірге жияр қымыз — бие ағытылар кездегі ең соңғы қымыз. Бие алғаш байланып, уыз қымыз ішерде бір той болса, бие ағытылып, сірге жияр қымызды ішерде тағы бір той болады.Түнеме қымыз — ескі қымыздың үстіне саумал құйылып, келесі күні ( тағы бір күн асқаннан соң) қотарылатын қымыз.
Ертеде бір Мақта қыз болыпты. Мақта қыздың жақсы көретін мысығыболған екен, бір күні Мақта қыз үйді жинап жатып бір мейіз тауып алады.Бөлісіп жемек болып Мақта қыз мысығын шақырады: - Мысығым, мысығым! Ау, мысығым, мысығым! – деп. Мысық күннің көзінде маужырап уйықтап жатқан түрі Мақта қызға баруғаерінеді. Мақта қыз мысығын шақырғанға келмеген соң, мейізді өзі жепқояды. Біраз уақыт өткен соң ұйқысы қанған мысық Мақта қызға келеді. *2 бет Ия, Мақта қыз, мені неге шақырдың? – дейді. Мақта қыз: - Шақырғанда келмегенсің, енді айтпаймын! – дейді Мысық: Айтпасаң, мен сенің қатығыңды төгіп тастаймын! – дейді Мақта қыз: Ал мен сенің құйрығыңды жұлып аламын! – дейді. Сонымен мысық қатықты төгеді, Мақта қыз мысықтың құйрығын жұлыпалады. *3 бет Біраз уақыт өткен соң мысық мақта қызға келіп құйрығын сұрайды. Мақта қыз: - Менің қатығымды төле! – дейді. Мысық сиырға барады: - Сиыр, сиыр, маған қатық берші! – дейді. Сиыр: - Менің қарным ашып тұр. Маған жапырақ әкеліп берші! – дейді. *4 бет Мысық ағашқа барып: - Ағаш, ағаш, жапырағыңды берші! – дейді. Ағаш: - Мен шөлдеп тұрмын. Су әкелсең, жапырақ беремін, - дейді. *5 бет Мысық суға бара жатса, су әкеле жатқан қыздарды көреді: Қыздар, маған су беріңдерші! – дейді. Қыздар оған: - Бізге сағыз әкеліп берсең, біз саған су береміз, - дейді. *6 бет Мысық суға бара жатса, су әкеле жатқан қыздарды көреді: Қыздар, маған су беріңдерші! – дейді. Қыздар оған: - Бізге сағыз әкеліп берсең, біз саған су береміз, - дейді. *7 бет Мысық дүкенге барады: - Дүкенші, дүкенші, маған сағыз берші!- дейді Дүкенші: - Маған жұмыртқа бер, - дейді. *8 бет Мысық тауыққа барады: - Тауық, тауық, маған жұмыртқа берші! – дейді Тауықтар: - Бізге дән әкеліп берсең, біз саған жұмыртқа береміз, - дейді. *9 бет Мысық: “Енді не қыламын!” деп бара жатса, ін қазып жатқан бір тышқандыкөреді. Мысық тышқанды бас салады: - Жаныңның барында айт! Үйіңде не бар, - дейді. - Тышқан қорыққаны соншалықты: - Үйімде бір табақ тары бар, - дейді. Мысық: - Маған бір уыс тары бер, - дейді. Тышқан үйіне барып, бір уыс тары әкеліп береді. *10 бет Мысық тарыны апарып тауыққа береді. Тауық жұмыртқа береді.Жұмыртқаны апарып дүкеншіге береді. Дүкенші сағыз береді. Сағыздыапарып қыздарға береді. Қыздар су береді. Суды апарып ағашқа береді.Ағаш жапырақ береді. Жапырақты сиырға береді. Сиыр қатық береді.Қатықты апарып Мақта қызға береді. Мақта қыз мысықтың құйрығынқайтарып береді
1.
Сөздердің байланысу формаларына (типтеріне) қиысу, қабысу, менгеру, матасу, жанасу сияқты синтаксистік байланыс түрлері жатады.
2.
Меңгеру – синтаксистік байланыс түрлерінің бірі.
Меңгерудің бағыныңқы сыңарлары барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септік тұлғалары арқылы басыңқы сыңармен байланысады.
Мысалы:
1.Менің әпкем қаладан келді.
( қаладан келді- етістікті менгеру)
2. Мұғалім балаларға айтты. (балалврға айтты-барыс септігі арқылы жасалған меңгеру)
3.
Қабысу - сөздердің бір-бірімен ешбір жалғаусыз, шылаусыз, тек іргелес тұру арқылы байланысу түрі.
Мысалы: қызық кітап, ақ жаға, алтын сағат.
Мен базардан алтын сағат көрдім.
4.
Жанасу деп-алдыңғы сөздің соңғы сөзбен шылаулар арқылы немесе ешбір жалғаусыз, түбір тұлғаларында тұрып, орын жағынан бірде іргелес, бірде алшақ байланысуы аталады.
Мысалы: шарықтап ұшу, шарықтап көкке ұшу.