«Өткенді білмей, келешекті білу мүмкін емес. Бұрынғының парқын білгендер ғана бүгінгінің нарқын білер», - деген Ғабит Мүсірепов атамыздың сүбелі сөзі бар. Сан ғасырдан бері халқымызбен жасасып келе жатырған әдет-ғұрып, салт-дәстүріміздің қолданысына мүмкіндігінше қанық болғанымыз дұрыс. Жақсы жарасымын тапқан салт-дәстүрлер қазақ халқының пайым-түсінігімен, психологиясымен, тектілігімен астасып жатыр. Салт-дәстүр – ел өмірімен біте қайнасып кеткен рухани және мәдени азық. Біздің халқымыз өз ұрпақтарын қасиетті салт - дәстүрмен, өнегелі әдет-ғұрыппен, ырым-тыйыммен тәрбиелеп, ұлағатты ұл мен инабатты қызды теріс жолға түсірмей тәрбиелей білген. Салт-дәстүр – халық өмірінің айнасы. Оның жас ұрпаққа берер тәлім-тәрбиесі таудай ақ.
Бұрын қазақ халқында қызды алып қашу өте сирек кездесетін болған. Тек қыздың ата-анасы оны қалаған жігітіне беруден бас тартқанда ғана осындай әрекетке баратын. Негізінде қызды құда түсіп алған. Қарын құда, бесік құда, айттыру құдалығы, сүйек жаңарту құдалығы қазіргі таңда сирек кездескенімен, жастардың өз ырқымен бас қосуы қуантарлық. Соңғы уақытта қазақ қыздарының «сырғалым» атанып, туған ұясынан ата-ананың ақ батасын алып ұзатылуы жиі көрініс табуда. Кей деректерге сенсек, құдалар қыздың төркініне қалың мал беру рәсімі бойынша қырық жеті жылқы малын беруге тиісті екен. Ал бүгінде ол заң сақталмағанымен, әркім шамасы келгенше қалың малын апарады. Қыздың ата-анасы да жасауына керекті дүние-мүлкін, ыдыс-аяғын және еншісі деп үйірлі жылқы, сауынды сиыр, сойыс қойларына дейін шамасы жеткенше беруге тырысқан.
Ұзатылатын қыз екі-үш ай бұрын елін, ағайын-туысын аралап қоштасатын еді. Қоштасуға барған үйі мал сойып, ауыл жастарын жинап, алтыбақан құрып сауық жасайтын. Бұл серуендерде әдептілік, сыпайылық, адамгершілік, имандылық қатал сақталған. «Ұрын бару», «ірге басар» секілді рәсімдерді тек кітаптан ғана оқитынымыз болмаса, бүгінде оларды көрек қоймайтынымыз ақиқат. Дегенмен, қазіргі уақытта да ұзатылатын қызды жақын-жуығы арнайы қонаққа шақырып, бір шәйнек суын береді. Мұның артында ағайынның қимастығы, ілтипаты, дархан көңілі жатыр.
Ертеде ұзатылатын қыз тойында жар-жар айтып, ел-жұртымен қоштасатын. Қоштасудың үлгісі сұрақ-жауап түрінде болады. Сұрауды ұзатылатын қыз қояды да, жауапты қыздың жеңгелері, замандас-құрбылары береді. Бұл тұрмыстық әндердің тәрбиелік маңызы күшті болған. Онда ұзатылар қызға ақыл-кеңес, насихат сөздер айтылған.
Барлық рәсімдер орындалып болған соң, екі жақтың құда шақырысу рәсімдері басталады. Құда-құдағиға, оның қасына ілесіп келген кісілерге лайықты қасиеттерін кигізіп, ат мінгізген. Кит демекші, кит кигізу салты еліміздің басқа өңірлеріне қарағанда Маңғыстау түбегінде әлі күнге дейін сақталған. Китсіз құдалық өткен емес. Шүберек-шұрқа демесеңіз, бұл дәстүр сый-сияпаттың белгісіндей.
Объяснение:
я старалась
Тұсаукесер – сәби қаз тұрғаннан кейін тез жүріп кетсін деген тілекпен жасалатын ғұрып, ырым.

Ол үшін арнайы ала жіп дайындалады. Бұл ала жіп аттамасын деген ұғымнан шыққан. Сол жіппен баланың аяғын тұсап, оны жүріс-тұрысы ширақ әйелге қидырады. Сүріншек, жайбасар а ң тұсауын кестірмейді. Тұсауы кесілген баланы қолынан ұстап жүгіртеді, шашу шашылады. Баланың ата-анасы тұсау кесушіге кәдесін береді. Тұсау кесу тойының негізгі жабдықтары 1,5 м ала жіп, өткір қайшы немесе пышақ.
Тұсаукесердің жібін дайындаудың бірнеше түрлері, жолдары, сенімдері де бар. Көбейіп, көгере берсін деп көк шөптен есіп жасайды. Бай болсын деп малдың тоқ ішегінен де өреді. Адал болсын деп ала жіптен де жасайды.
Тұсау кесу тойына ауылдың қыз-келіншектері, әжелер шақырылады. Ет асылып, шай қайнатылады. Тойға келгендер шашуға құрт, май, тәтті тағамдар, балаға ойыншық, асық, сылдырмақ, т.б. әкеледі. Бұдан кейін 2 – 3 жасар балаларды жарыстырып, озғандарына бәйге береді. Балаларға өлең, жыр, тақпақ, жаңылтпаш айтқызады. Той тарқарда әжелер тойдан немерелеріне сарқыт деп қалталарына тәтті, бауырсақ, құрт-ірімшік салып алады. Тұсау кескен әйелге көйлек немесе аяқ киім сыйлайды.[1][2]
Тұсаукесер күнін белгілеп, қонақтарды шақыруӨңдеу
Сәби "тәй-тәйлап" жүре бастағанда өткізіледі. Алдымен, тұсаукесер күні белгіленіп, арнайы қонақтар шақырылады. Бұл күні кейбір ауқатты адамдар көкпар да тартқызып, арты думанды тойға да ұласып кетуі ғажап емес.
Көпшілік арасында баланың тұсауын кесетін адамды таңдап алуӨңдеу
Жиналған көпшілік арасынан көбінесе жүрісі жылдам, қимылы ширақ, іске епті қасиеттерімен көзге түсетін қағілез, пысық адам таңдалып алынып, нәрестенің тұсаукесерін соған тапсырады. Тұсау кескен адамға сәбидің тұсауына байланыстығ, арнайы "тұсаукесер" сыйлығы беріледі.
Кең дала, таза ауада жайылған дастархан жанына қазық қағып, аяғы тұсалған баланы арқандап қоюӨңдеу
Тұсаукесер салты алдында жиналғандар кең дала, таза ауаға шығып, үсті түрлі тәтті дәмге толы бала-шағаға арналған дастархан жанына қазық қағып, аяғы тұсалған баланы арқандап қояды.
Балаларды жаяу жарысқа жіберуӨңдеу
Тойдың негізгі жанкүйерлері - балалар алыстан жаяу жарысқа жіберіледі, қай озып келгені арқанды қиып, барлық дастархандағы дәмге ие болады, оған арнайы сыйлық беріледі.
Баланың тұсауын кесуӨңдеу
Бұдан соң "Жүйрік бол!", "Шауып кет!" т.б. тілектер айта отырып, екі қолынан екі а ң тұсауын таңдалып алынған адам ала жіппен кесіп жібереді. Тұсауы кесілген соң, сәбиді екі адам ортаға алып шығып тез-тез жүргізеді. Осы кезде "Тұсаукесер" жыры шырқалады.