Каспий теңізі (орыс. Каспийское море, әз. Xəzər dənizi, парсы: دریای خزر — Daryâ-ye Xazar, түрікм. Hazar deňzi) — Еуропа мен Азия аралығында орналасқан жер шарындағы ең үлкен тұйық көл. Үлкендігіне қарап, оны теңіз деп атайды. Аты XVI ғасырдың аяғында осы теңіз жағасында қоныстанған Каспи тайпаларына байланысты қалыптасқан. Грузияда Каспи қаласы қазір де бар. Сонымен бірге Гиркан (I ғасыр), Хазар (ІІ-Х ғасыр), Хвалын (Х-ХІІІ ғасыр) және т.б. тарихи атаулары бар. Олар соңғы үш мың жылдағы өмір сүрген халықтардың қойған аттары.
Каспий жағалауындағы мемлекеттер
Каспий теңізі неоген дәуірінің аяғында жер қыртысының көтерілуінен Қара теңізден бөлінді. Бұл кезді Каспий теңізінің пайда болған уақыты деп есептеуге болады. Каспий теңізінің жалпы ауданы 376 мың км2. Оның беті теңіз деңгейінен 28 м төмен жатыр. Теңіз солтүстіктен оңтүстікке қарай 1200 км-ге созыла орналасқан. Теңіздің ендірек жері - 435 км, ал енсіз жері - 193 км. Каспий теңізінің жағалау сызығының ұзындығы - 7000 км. Оның суы 5 мемлекеттің жағалауын шайып жатыр. Жағалау сызығының Қазақстан үлесіне - 29% (2340 км), Ресейге - 9%, Әзірбайжанға - 20%, Түрікменстанға - 21%, Иран Ислам Республикасы - 14% тиеді.
Каспий теңізіне 130-ға жуық өзендер мен ағынды сулар Құнды. Олардың теңізге құятын жиынтық ағыны жылына орташа есеппен 300 км3. Осы мөлшердің 80%-ы Еділ өзенінің, 5%-ы - Жайықтың үлесіне тиеді. Ағынның 10-11%- ын Батыс жағалаудағы өзендер Терек, Сулак, Самур, Кура және т.б. береді. Қалған 4-5%-ы Иран жағалауы өзендерінен келеді. Шығыс жағалауларда тұрақты ағын сулар жоқ.
Қазақстандық Кеңес Одағының батырлары – ең жоғары мемлекеттік марапатқа ие болған жауынгерлер (қ. Кеңес Одағының Батыры). Алғаш қазақстандықтар арасынан Кеңес Одағының Батыры атанғандар С.В. Гуденко, С.Е. Чуйков 1938 ж. Хасан көліндегі, В.К. Булавский, Н.Т. Видяшев, М.С. Зубарев 1939 – 40 ж. қыста кеңес-фин соғысындағы шайқаста көрсеткен ерліктері үшін алды.1941 – 45 ж. Кеңес Одағының фашистік Германияға қарсы соғыс жылдарында қазақстандықтар ерлікпен шайқасып, Украина үшін шайқаста 200-ге жуық, РКСФР үшін – 70, Белоруссияда – 50-ден астам, Латвияда – 8, Молдовада – 7, Литвада – 6, Эстонияда – 1, Польшада – 47, Венгрияда – 22, Чехословакияда – 7, Румынияда – 5, Австрияда – 3, Югославияда – 2, Германияда – 63 және Жапонияға қарсы соғыста (Қиыр шығыста) – 3 жауынгер батыр атанды. Қ. К. О. Б. арасында Қарулы күштердің барлық түрлері мен құрамаларының өкілдері, мамандары және қатардағы жауынгерден дивизия командиріне дейінгі әскери атағы бар адамдар болды. Солардың ішінде 100-ге тарта қазақ (сонымен қоса Кеңес Одағының Батыры атағын алған 11 қазақ республикадан тыс жерде туып, қарулы күштер қатарына сол жақтан шақырылған), 290 орыс, 86 украин, 8 татар, 7 өзбек, 3 мордва, 2 беларусь, бір-бірден тәжік, эстон, корей, лезгин, ұйғыр және еврей халықтарының өкілдері бар. Бұл жоғарғы атақты 4 адам (Т.Бигелдинов, Л.Беда, С.Луганский, И.Павлов) 2 мәрте алды. Қ. К. О. Б.:1941. Зубарев Михаил Степанович (Иванович), Семенченко Кузьма Александрович.1942. Батурин Александр Герасимович, Безродный Григорий Михайлович, Белашов (Болотов) Николай Николаевич, Бондаренко Яков Александрович, Васильев Илларион Романович, Демченков Филипп Трофимович, Дутов Петр Данилович, Емцов Петр Кузьмич, Есеболатов Нарсұтбай (Нарсұлтан), Калейников Дмитрий Митрофанович, Клочков Василий Георгиевич, Крючков Абрам Иванович, Қожабергенов Әлиасқар, Қосаев Әліпбай (Әлменбай), Максимов Николай Гордеевич, Митин Гавриил Степанович, Митченко Никита Андреевич, Москаленко Иван Васильевич, Натаров Иван Моисеевич, Позолотин Тимофей Семенович, Сеңгірбаев Мұсабек, Скляров Иван Андреевич, Тимофеев Дмитрий Фомич, Трофимов Николай Игнатьевич, Шадрин Иван Демидович, Шепетков Иван Алексеевич.1943. Абдалиев Қарақозы, Айтқұлов Сәлім Нығметұлы, Акимов Федор Филиппович, Анищенко Александр Михайлович, Аухадиев Қойкелді, Афанасьев Александр Никифорович, Ахмиров Қасым Шабанұлы, Әбдіров Нұркен, Әлімбетов Абылай, Белібаев Закария, Беляндра Василий Яковлевич, Бойченко Виктор Кузьмич, Бреусов Владимир Ефимович, Будник Гавриил Дмитриевич, Быковский Виктор Иванович, Вавилов Сергей Васильевич, Вихрев Петр Борисович, Власов Николай Дмитриевич, Гаврилов Иван Самсонович, Гончар Павел Иванович, Горобец Алексей Федорович, Грушко Василий Семенович (Иванович), Гуляев Сергей Константинович, Гусев Василий Васильевич, Ғабдуллин Мәлік, Дәулетбеков Амантай, Досмұхамбетов Әбу, Елистратов Сергей Алексеевич, Жаманқараев Қашаған, Жүнісов Мәжит, Жуков Петр Константинович, Ибрагимов Темірбек, Игишев Георгий Иванович, Ильин Степан Петрович, Исаханов Берген, Ищанов Естай, Ковешников Дмитрий Степанович, Климович Сергей Иванович, Колодий Иван Михайлович, Корниенко Прокофий Прокофьевич, Котельников Яков Степанович, Кронит Альберт Викторович, Крыжановский Савва Поликарпович, Қауымбаев Тоғанбай, Құсайынов Ахмедияр, Литвинов Петр Дмитриевич, Малин Иван Павлович, Миллер Петр Климантьевич, Михеев Георигий Яковлевич, Мордасов Иван Андреевич, Мороз Арсентий Игнатович, Морозов Сергей Ильич, Мухамадеев Хамза Мурсалимұлы, Мясоедов Григорий Павлович, Найденов Григорий Артемьевич, Некрасов Василий Александрович, Нечипуренко Сергей Васильевич, Нысанбаев Боран, Огнев Андрей Григорьевич, Скороков Матвей Петрович, Оңтаев Бейсен Сейітұлы, Петров Александр Феодорович, Подорожный Николай Алексеевич, Попов Александр Григорьевич, Пятковский Иван Максимович, Редько Алексей Николаевич, Решетник Иван Семенович, Рыбалко Иван Игнатьевич, Савва Владимир Артемович, Садомсков Павел Степанович, Садықов Ботабай, Сапалов Иван Григорьевич, Сафиуллин Гани Бекенұлы, Семенов Андрей Данилович, Середин Федор Яковлевич, Силин Николай Николаевич, Смағұлов Қайырғали (Константин Иванович), Синельников Валерий Яковлевич, Смайылов Садық, Суптель Иван Игнатьевич, Сущев Степан Захарович, Сүлейменов Жолдас, Сыйқымов Есмұрат, Сыпатаев Қарсыбай, Сыртланов Муллаяр Исламгерейұлы, Тарасенко Василий Федорович, Тасқұлов Қалыбай, Терехин Иван Дмитириевич, Тоқтаров Төлеген, Тулинцев Александр Семенович, Турченко Николай Архипович, Туров Федор Данилович, Уфимцев Сергей Кириллович, Фонов Николай Яковлевич, Хитеев Борис Никитович, Чепрасов Михаил Максимович, Шарабарин Николай Александрович, Шәкіров Саду, Шиловский Леонид Прокофьевич, Шишлянников Виктор Иванович, Шулятиков Василий Александрович, Юлдашев Файзулла, Якубов Максим Якубович, Ястребинский Николай Дмитриевич, Авдеев Николай Дмитриевич.
Мұсабаев Талғат Амангелдіұлы (7.1.1951ж.туған, Алматы облысы Жамбыл ауданы Қарғалы ауылы.) Қазақстан Республикасының және Ресей Федерациясының ұшқыш-ғарышкері. Рига азаматтық авиация инженерлері институтын 1974 ж. және Ақтөбе жоғары ұшқыштар училищесін 1993 ж. бітірді. Алматы облысындағы азаматтық авиация әуе қатынастарының Боралдай авиа отрядында инженер. 1986 ж. азаматтық авиацияның 30-оқу жаттығу дайындығын бітіріп, азаматтық авиацияның пилоты мамандығын алды.
1951 ж. қаңтардың 7-сінде Алматы облысы Жамбыл ауданының Қарғалы ауылында туған. 1974 ж. — Рига азаматтық авиация инженерлері институтын бітірген, инженер. 1974 ж. сәуірдің 1-інен — Бұрындай әуе кәсіпорнында кезекті инженер. 1975—84 жж. — әуе кәсіпорндарында саяси-тәрбие қызметінде. 1984 ж. — Алматы әуе клубында оқу бітірген. 1986 ж. — ұшқыш даярлауын бітіріп азаматтық авиациясының пилоты деген куәлігін алған. 1987—1990 жж. азаматтық авиациясында ұшқыш, ұшақ командирі жқызметтерін атқарған. 1991 ж. бастап ғарышқа ұшуға даярлануында. Әскери әуе күштерінде. Қосалқы ғарышкер есебінде екінші экипаждардың мүшелігінде болған. 2000 ж. техника ғылымдарының кандидаттық диссертациясын қорғаған. 2001—05 жж. Ресей ғарыш мекемесінде. 2005 ж. «Бәйтерек» акционерлік қоғамының (Қазақстан-Ресей бірлескен кәсіпорны) Бас директоры. 2007 ж. ақпан — Қазақстанның әуе-ғарыш агенттігінің директоры. 2007 ж. сәуірдің 11-інден — Қазақстанның ұлттық ғарыш агенттігінің төрағасы.Ғарышқа ұшуы 1994 ж. ғарышқа 1-ші рет ұшқанда (Союз ТМ-19) 126 күн ғарышта өткізген. 1998 ж. ғарышқа 2-ші рет ұшқанда (Союз ТМ-27) 208 күн ғарышта өткізген. Гиннестің үздік табыстар кітәбінде бір айдың ішінде 5 рет не бары 30 сағат 8 минөт ұзақтығымен ашық ғарышқа шыққанны жазылып алынған. Ұшқанда американ ғарышкері Л. Эйартс пен ресей ғарышкері (шуваш ұлтынының өкілі) Николай Бударинмен бірге. Қонғанда ресей ғарышкерлері Николай Бадурин мен Юрий Батуринмен бірге. 2001 ж. ғарышқа 3-ші рет ұшқанда (Союз ТМ-32) 8 күн ғарышта өткізген.Әскери атағы - запастағы РФ ӘӘК генерал-майоры, ҚР авиация генерал-лейтенанты (2007 жылдан). Хоббиі - фортепианода, гитарада ойнау, ән айту.
Каспий теңізі (орыс. Каспийское море, әз. Xəzər dənizi, парсы: دریای خزر — Daryâ-ye Xazar, түрікм. Hazar deňzi) — Еуропа мен Азия аралығында орналасқан жер шарындағы ең үлкен тұйық көл. Үлкендігіне қарап, оны теңіз деп атайды. Аты XVI ғасырдың аяғында осы теңіз жағасында қоныстанған Каспи тайпаларына байланысты қалыптасқан. Грузияда Каспи қаласы қазір де бар. Сонымен бірге Гиркан (I ғасыр), Хазар (ІІ-Х ғасыр), Хвалын (Х-ХІІІ ғасыр) және т.б. тарихи атаулары бар. Олар соңғы үш мың жылдағы өмір сүрген халықтардың қойған аттары.
Каспий жағалауындағы мемлекеттер
Каспий теңізі неоген дәуірінің аяғында жер қыртысының көтерілуінен Қара теңізден бөлінді. Бұл кезді Каспий теңізінің пайда болған уақыты деп есептеуге болады. Каспий теңізінің жалпы ауданы 376 мың км2. Оның беті теңіз деңгейінен 28 м төмен жатыр. Теңіз солтүстіктен оңтүстікке қарай 1200 км-ге созыла орналасқан. Теңіздің ендірек жері - 435 км, ал енсіз жері - 193 км. Каспий теңізінің жағалау сызығының ұзындығы - 7000 км. Оның суы 5 мемлекеттің жағалауын шайып жатыр. Жағалау сызығының Қазақстан үлесіне - 29% (2340 км), Ресейге - 9%, Әзірбайжанға - 20%, Түрікменстанға - 21%, Иран Ислам Республикасы - 14% тиеді.
Каспий теңізіне 130-ға жуық өзендер мен ағынды сулар Құнды. Олардың теңізге құятын жиынтық ағыны жылына орташа есеппен 300 км3. Осы мөлшердің 80%-ы Еділ өзенінің, 5%-ы - Жайықтың үлесіне тиеді. Ағынның 10-11%- ын Батыс жағалаудағы өзендер Терек, Сулак, Самур, Кура және т.б. береді. Қалған 4-5%-ы Иран жағалауы өзендерінен келеді. Шығыс жағалауларда тұрақты ағын сулар жоқ.
Объяснение:
вот так