7 тапсырма. «Үңгір ішінде» деген тақырыпта шағын мәтін құраңдар. Кейіпкердің ішкі сезімін суреттеңдер. Жазбаларында карсылықты сабақтас сейлемдер болсын
Қысқаша мазмұны: Жиделі-Байсын деген жерде, елі Қоңырат Байбөрі деген бір бай адам болады. Оның Құлтай дейтін ағасында да, өзінде де бала болмайды. Сол Құлтайдың күңінен туған бір баланы асырап, өзіне бала етеді. Атын Ұлтан қояды. Ол өсе келе екеуіне де қорлық көрсете бастайды. Оған шыдай алмаған Байбөрі әйелі Аналық екеуі мал-мүлкінен безіп, тәңірден бала тілеп, әулиелердің моласына түнейді. Ақыры, олар Баба Түкті Шашты Әзиздің шапқатымен балалы болып, ұлының атын Алпамыс, қызының атын Қарлығаш қояды. Шекті еліндегі досы Сарыбайдың әйелі қыз тауып, атын Гүлбаршын қояды. Байбөрі Сарыбайға құда түседі. Бірақ кейін Сарыбайға «Алпамыс жалғыз, өле қалса әмеңгері Ұлтан құлға қызым қор болады-ау» деген ой келеді де, өзінің шектілерімен қалмақтың еліне көшіп кетеді. Алпамыс өскен соң бұл жайтты бір кемпірден естиді де, көп жылқысының ішінен Шұбар дөненді ұстап мініп, қалыңдығын алып келуге қалмаққа аттанады.
Гүлбаршынды іздеп келе жатып, тастағы бір жазуға кез келіп, Сарыбайдың көшіп келген қалмақ елінде Қараман атты ханы Гүлбаршынды зорлап алмақ болып жатқанын біледі. Мұны жазған Гүлбаршын болады. Алпамыс қалмақтармен келе соғыс ашады. Оған шекті елінің адамдары көмектеседі. Бұл хабар Қараманға жетеді. Қараман Алпамыспен өзі соғысып, оның қолынан қаза табады. Басқаларын да Алпамыс жеңіп, Сарыбайдың ауылына келіп, дәстүр бойынша тойдан кейін Гүлбаршынға үйленеді. Атасы Сарыбайды қалмақ еліне хан қояды да, Баршынды алып, өз еліне қайтады.
Алпамыс Гүлбаршынды алуға кеткенде, қалмақтың Тайшық ханы Байбөрінің жылқысын алып кеткен екен, әкесі Алпамыстың алдынан шығып, малының жау алғанын айтып, қатты ренжіс білдіреді. Алпамыс ел-жұртына ата, анасын, әйелін тапсырады да, Тайшық еліне жалғыз жол тартады. Оның аттанып шыққан түні Тайшық хан Алпамысты түсінде көріп, қалай ұстаудың амалын іздейді. Ол амалдарды табушы бір мыстан кемпір болады. Мыстан: «Балама қызың Қаракөзайымды берсең, Алпамысты ұстап беремін», - дейді. Хан қызын беретін болады. Кемпір батырды алдап қолға түсіру үшін 40 отау, 40 қыз алып, Алпамыстың жолын тосады. Кемпір Алпамысқа кездесіп: «Сенің жылқың үшін соғысып, бірдей өлді, жеңгелерің жастай жесір қалды, түсіп, көңілін аула, қонақ бол», - деп алдап үйіне әкеледі де, мас етіп, қолға түсіреді. Байлап алып, өлтірмекші болады. Бірақ атса оқ, шапса қылыш өтпейді. Суға салса, батпайды, отқа салса, күймейді. Сондықтан оны терең зынданға салып, аштан өлтірмекші болады. Бірақ пірлерінің көмегімен ол өлмейді. Атын темір үйге қояды. Жоғарғы 40 қыздың ішінде болған ханның қызы Қаракөзайым Алпамысқа ғашық болып, оны зынданнан құтқарудың амалын ойлайды. Қаракөзайым әкесінен отау және жүз серке сұрап алып, өзінің күтуші қыздарымен қаладан шетірек бір далалықты мекендейді. Қаракөзайым қанша іздесе де, Алпамыстың қайда екенін біле алмайды. Қыздың серкесін бағушы Кейқуаттың бір серкесі Алпамыстың зынданына түсіп кетеді де, сол арқылы Алпамыс пен Кейқуат танысып, ол Алпамысқа күніне бір серке беріп тұрады. Серке таусылғанда, оған серкенің сүйегінен сырнай жасап беріп: «Қыздардың жолына барып тарт, кім жасағанын тек ханның қызына ғана айт», - дейді. Кейқуат Қаракөзайымды зындандағы Алпамысқа әкеледі. Алпамыс: «Мені зынданнан тек Байшұбар шығара алады, соны ал, менің терім сіңген киімімді ішіңнен киіп, диуана болып, жанынан өтсең, тұрған сарайы қандай болса да, Байшұбар бұзып шығады. Кімсің десе, диуанамын, жас күнінде емдеп едім, мені танып тұр де. Хан үйретіп бер дер. Сонда үйретейін, 40 құлаш арқан бер де, сонан кейін мені шығарасың», - деп ақыл береді. Кейқуат солай жасайды. Алпамыс зынданнан шыққасын, Тайшық ханның елін шабуыл жасап, бәрін де жеңеді. Тайшықты да, мыстанды да өлтіріп, Кейқуатты сол елге хан қояды. Өзі Қаракөзайымға үйленеді. Жүрметұз деген қызды Кейқуатқа қосады.
Өстіп жүргенде жеті жыл өтеді. Бір күні түс көріп, Қаракөзайымға еліне кететінін білдіреді. Қыз амалсыз көнеді. Жылына екі рет келіп тұруға уәде беріп, Алпамыс еліне жүріп кетеді.
Алпамыс ел шетіне келісімен, Құлтайдың баласы Тортайға кездесіп, үй ішінің хал-жайын сұрайды. Алпамыс кеткесін Ұлтан құл бар билікті өз қолына алып, қоңырат еліне сұлтан болып, Құлтайды қойға, Байбөріні түйеге, шешесін тезекке, Жәдігерді қозы бақтыруға, Тортайды жылқыға салып, бәріне де қатты азап көрсетеді. «Әйелің Гүлбаршынды алмақ болып, Ұлтан құл отыз күн ойын, қырық күн той жасап жатыр», - дейді. Алпамыс диуана болып киінеді де, бәрін өз көзімен көріп және кімнің дос, кімнің қас екендігін біліп, ақыры, Ұлтанды дарға асып, оны жақтаушыларды жазалайды. Ұлтаннан зәбір көрушілерді мүсіркеп, Ұлтан билеген кезде, тарап, тоз-тоз болып кеткен қоңырат елінің басын қосады.
Ңқол жеткізген ұлы игіліктерінің бірі – білім қазынасы. ал білім сипаты алуан түрлі. ол ұрпақтан – ұрпаққа ауызша, жазбаша түрде немесе көркем әдебиет арқылы да жеткен. кітап ң сан ғасырлық ақыл – ойының жемісі, тарихы мен тағылымының алтын сандығы. «кітап дегеніміз – алдыңғы ұрпақтың артқы ұрпаққа қалдырған рухани өсиеті. кітап оқудан тиылсақ, ой ойлаудан да тиылар едік» - деген еді ғабит мүсірепов. кітап таңдап талғап оқи білу, оны түсіну мен түйсіну, алған әсеріңді өмір қажетіңе жарата білу – әрбір ң білігі мен білімін, пайымы мен парасатын айқындайтын алғы шарттардың бірі. міне осы асыл қазынаны оқу қазіргі таңда төмендеп отыр. «кітап маған тақтан да қымбат», - деп атап көрсеткен шекспир. өкінішке орай көркем әдебиетке деген өз бетімен ң қызығушылығы азайды. әдебиетке деген құлықсыздық пайда болды. оның себептерін күнделікті қолданысқа енген ғалам торабын , компьютер секілді құралдардың әсері деп білеміз. бұдан соңғы себеп, аттаған әр қңыз ақша керек болатын күнделікті тіршілік қамы ң кітапқа деген ынтасын төмендетіп жіберетіндігі. кітап оқып, ойын қорытудың орнына теледидардан дайын өнімдерді көруге бейім. мұның барлығы ң кітап оқуына үлкен кедергі келтіреді. ал ата – аналар тым жұмысбасты. ң теледидар қарауын белгілі бір уақытқа ғана шектеп, кітап оқуына арнайы көңіл бөліп, қадағалап отыруға олар уақыт таппайды. әрине, мұны жауап деуге де келе қоймас, өйткені, бұл себеп көзіқарақты ң бәріне мәлім. қоғамымыздың рухани әлемін жұтаңдатып әкетіп бара жатқан осы мәселеге ден қоюымыз да тегін емес. мақсатымыз – кітап неге оқылмайды деген сауалдың жауабын жан – жақты іздеу. қазақ қазақ әдебиетінен алыстатып алмаудың амалын бірлесіп табу. кітапқа деген ң қызығушылығын арттыру. менің ойымша қазіргі кезде оқырман ң қызығушылығын арттыру үшін «қша - мектеп – кітапхана – мұғалім – ата – ана» деген ара – жігі ажырамайтын схемамен жұмыс жасау қажет. қша ғын аттаған күннен бастап кітаптың құдіретін ұғындыру. жыртпауға, сызбауға, боямауға үйрету. бірінші сыныпта өзінің алғаш бастап оқыған пән оқулығы туралы мағлұмат беру. мысалы: мектептегі бірінші сыныпта әліппе пәнін оқып бітіргеннен кейін кітапханашылар мұғалімдермен тығыз байланыстағы бағдарламаны жыл көлеміне ұйымдастырса. алғашқы күннен бастап «біздің кітапхана» деген кітапханасында жыл көлемінде акция ұйымдастырылса.. кітапханашыларға көмекші ретінде оқушылар арасынан кітапханашыларды сайлап қойсақ. барлық оқушы кезекпен кітапханашы болып шыққаны дұрыс. акцияға кезекші ң ата – анасының біреуі айына бір – рет ң жұмысын кітапхана келіп көрсе, танысса. мүмкін болған жағдайда бірге бір күн жұмыс жасасса. ол апта сайын ауысып, кезек келе береді. бұл жұмыс оқушылардың кітапханаға деген қызығушылығын арттырады деп ойлаймын. олар өзімен бірге басқа оқушыларды тартары сөзсіз. кітапханаға деген дұрыс көзқарасы қалыптасып өседі, кітапты ұқыптап ұстауына, уақытында алған кітапты қайтаруына, кітпаханашы маманыдығына деген үстірт ой, жаңсақ мінез қалыптаспауына болысады. сыныптың білім сапасы жоғарылайды, жолдастық сезімі оянады. ата – ана жауапкершлігі артады. қорытынды шығарылып «кім көп кітап оқыды? », «кім ? » деген сайстар өткізу. сайыста зейінді, , оқымысты, мәнерлеп оқитын, сауатты оқушыны аңғарып мадақтау. басқа оқырмандар да соған ұқсау , не жаңаны ойлап табуы қалыптасады. кітап оқымайды деп салғанша жан – жақты болып қызмет жасауымыз керек. оқырман мен кітап оқушы қоғамды қалыптастыру ата – ана, мектеп, кітапханашы қызметі жоғары дәрежеде болуы керек. әрине сауалдар мен себептер көп. одан қалды түрлі сылтауға кезігеді екенбіз. ал ол себептердің ар жағынан әдеби кітаптың оқылуы үшін кім қандай күш жұмсауы тиіс деген қисынды сауал туады. кітапханашылар жас ұрпақты әдебиеттен тыс елеңдететін ақпарат түрлері көп, қазақ тілінде ға арналған әдебиеттер тым аз деп шырылдайды. әр ң жасына сай, тіліне жатық, безендірілуі көркем орыс тілінде басылған кітаптар сияқты қазақ тіліндегі басылымдардың сапасы осындай болуын өтінеді.әр түрлі саладағы ға арналған ана тіліндегі энциклопедиялардың жоқтығы. қазақтың көркем тілі – қазақ тілі қазақтың көркем әдебиетінде. ал әр ұлттың әдебиеті мен тілі ең алдымен әр ұлттың әдебиеті мен тілі ең алдымен әр ұлттың өзіне керек. қазіргі қазақ қоғамының алдында жас ұрпақты кітапқа, оның ішінде қазақ тілінде жазылған кітапқа баулу. 2 сәуір – халықаралық кітаптарының күні күнделікті ң өмірінің дағыдысына айналса игі ағайын.
Шекті еліндегі досы Сарыбайдың әйелі қыз тауып, атын Гүлбаршын қояды. Байбөрі Сарыбайға құда түседі. Бірақ кейін Сарыбайға «Алпамыс жалғыз, өле қалса әмеңгері Ұлтан құлға қызым қор болады-ау» деген ой келеді де, өзінің шектілерімен қалмақтың еліне көшіп кетеді. Алпамыс өскен соң бұл жайтты бір кемпірден естиді де, көп жылқысының ішінен Шұбар дөненді ұстап мініп, қалыңдығын алып келуге қалмаққа аттанады.
Гүлбаршынды іздеп келе жатып, тастағы бір жазуға кез келіп, Сарыбайдың көшіп келген қалмақ елінде Қараман атты ханы Гүлбаршынды зорлап алмақ болып жатқанын біледі. Мұны жазған Гүлбаршын болады. Алпамыс қалмақтармен келе соғыс ашады. Оған шекті елінің адамдары көмектеседі. Бұл хабар Қараманға жетеді. Қараман Алпамыспен өзі соғысып, оның қолынан қаза табады. Басқаларын да Алпамыс жеңіп, Сарыбайдың ауылына келіп, дәстүр бойынша тойдан кейін Гүлбаршынға үйленеді. Атасы Сарыбайды қалмақ еліне хан қояды да, Баршынды алып, өз еліне қайтады.
Алпамыс Гүлбаршынды алуға кеткенде, қалмақтың Тайшық ханы Байбөрінің жылқысын алып кеткен екен, әкесі Алпамыстың алдынан шығып, малының жау алғанын айтып, қатты ренжіс білдіреді. Алпамыс ел-жұртына ата, анасын, әйелін тапсырады да, Тайшық еліне жалғыз жол тартады. Оның аттанып шыққан түні Тайшық хан Алпамысты түсінде көріп, қалай ұстаудың амалын іздейді. Ол амалдарды табушы бір мыстан кемпір болады. Мыстан: «Балама қызың Қаракөзайымды берсең, Алпамысты ұстап беремін», - дейді. Хан қызын беретін болады. Кемпір батырды алдап қолға түсіру үшін 40 отау, 40 қыз алып, Алпамыстың жолын тосады. Кемпір Алпамысқа кездесіп: «Сенің жылқың үшін соғысып, бірдей өлді, жеңгелерің жастай жесір қалды, түсіп, көңілін аула, қонақ бол», - деп алдап үйіне әкеледі де, мас етіп, қолға түсіреді. Байлап алып, өлтірмекші болады. Бірақ атса оқ, шапса қылыш өтпейді. Суға салса, батпайды, отқа салса, күймейді. Сондықтан оны терең зынданға салып, аштан өлтірмекші болады. Бірақ пірлерінің көмегімен ол өлмейді. Атын темір үйге қояды. Жоғарғы 40 қыздың ішінде болған ханның қызы Қаракөзайым Алпамысқа ғашық болып, оны зынданнан құтқарудың амалын ойлайды. Қаракөзайым әкесінен отау және жүз серке сұрап алып, өзінің күтуші қыздарымен қаладан шетірек бір далалықты мекендейді. Қаракөзайым қанша іздесе де, Алпамыстың қайда екенін біле алмайды. Қыздың серкесін бағушы Кейқуаттың бір серкесі Алпамыстың зынданына түсіп кетеді де, сол арқылы Алпамыс пен Кейқуат танысып, ол Алпамысқа күніне бір серке беріп тұрады. Серке таусылғанда, оған серкенің сүйегінен сырнай жасап беріп: «Қыздардың жолына барып тарт, кім жасағанын тек ханның қызына ғана айт», - дейді. Кейқуат Қаракөзайымды зындандағы Алпамысқа әкеледі. Алпамыс: «Мені зынданнан тек Байшұбар шығара алады, соны ал, менің терім сіңген киімімді ішіңнен киіп, диуана болып, жанынан өтсең, тұрған сарайы қандай болса да, Байшұбар бұзып шығады. Кімсің десе, диуанамын, жас күнінде емдеп едім, мені танып тұр де. Хан үйретіп бер дер. Сонда үйретейін, 40 құлаш арқан бер де, сонан кейін мені шығарасың», - деп ақыл береді. Кейқуат солай жасайды. Алпамыс зынданнан шыққасын, Тайшық ханның елін шабуыл жасап, бәрін де жеңеді. Тайшықты да, мыстанды да өлтіріп, Кейқуатты сол елге хан қояды. Өзі Қаракөзайымға үйленеді. Жүрметұз деген қызды Кейқуатқа қосады.
Өстіп жүргенде жеті жыл өтеді. Бір күні түс көріп, Қаракөзайымға еліне кететінін білдіреді. Қыз амалсыз көнеді. Жылына екі рет келіп тұруға уәде беріп, Алпамыс еліне жүріп кетеді.
Алпамыс ел шетіне келісімен, Құлтайдың баласы Тортайға кездесіп, үй ішінің хал-жайын сұрайды. Алпамыс кеткесін Ұлтан құл бар билікті өз қолына алып, қоңырат еліне сұлтан болып, Құлтайды қойға, Байбөріні түйеге, шешесін тезекке, Жәдігерді қозы бақтыруға, Тортайды жылқыға салып, бәріне де қатты азап көрсетеді. «Әйелің Гүлбаршынды алмақ болып, Ұлтан құл отыз күн ойын, қырық күн той жасап жатыр», - дейді. Алпамыс диуана болып киінеді де, бәрін өз көзімен көріп және кімнің дос, кімнің қас екендігін біліп, ақыры, Ұлтанды дарға асып, оны жақтаушыларды жазалайды. Ұлтаннан зәбір көрушілерді мүсіркеп, Ұлтан билеген кезде, тарап, тоз-тоз болып кеткен қоңырат елінің басын қосады.