Күнделікті өмірде төрт түлік малдан алынатын тағам өнімдерін жиі. Ешкімнің сүті аса құрайды емес Жылқы малы қырық күн шөлге шыдамды Түйе жүнінен жасалатын шеккендер жеңіл әрі жұмсақ
ответ:Төрт түлік малдың ішіндегі ең қасиеттісі түйе болып есептелген. Ол қырық күн шөлге шыдамды, жүк артса – көлік, жесе – ет, ал жүні киімге жараған. Қазақтар түйенің жүнінен түйе жүн шекпендер киген, ол жеңіл әрі жұмсақ сырт киім болған. Түйенің күштілігі, жүйріктігі, шыдамдылығы сияқты түрлі қасиеттері бар, соған орай оны түрліше атайды (желмая, нар, аруана, жампоз, үлек, нарқоспақ т.б.). Асанқайғының шапқанда құстай ұшатын желмаясы естеріңізде болар. Ал түйе өзінің өсу жолында бота, тайлақ, буыршын, буырлыш, науша, бұзбаша, інген, атан, бура деп аталады.
Түйелер сүтқоректі ірі жануарлардың біріне жатады. Түйе шөлді, тұзды аймақтарда тіршілік етеді. Түйелер шөлге, қатты аязға төзімді. Олар қыста бір рет, жазда екі рет су ішеді. Түйелер жем керек етпейді. Оның жейтіні тікенек, алабота, ащы шөптер.
Түйенің адам үшін атқаратын қызметі өте жоғары. Біздің жерімізде түйені өсіруге қажетті жағдайдың бәрі бар. Түйенің екі түрі болады. Бір өркешті түйе, нар түйеге жатады, екі өркешті түйе айыр қоспаққа жатады.Түйе киелі жануар, оның пайдасы мол. Түйені мұрындықпен немесе бүйдамен байлайды.Оның еті мол, жүні биязды жұмсақ болады. Түйені жүндегенде пышақпен жүндейді. Түйенің жүнін сәуір, мамыр айларында күзейді. Түйе жүні шуда өте пайдалы. Ол буын ауруына пайдалы.
Түйенің шудасын, тұзға салып қайнатып аяқ буындары сырқырағанда, сарсу жиналған жерге таңса жақсы болады. Түйенің жүнінен жылы кеудеше және бас киім, қолғап, шәлі тоқиды, көрпе тігеді. Ол артық майын өркешке жинайды. Түйенің сүтінен жылма жасайды. Оған сәуір майын, аздап бал немесе қант қосады. Ол өкпе ауруына және қатты салқын тигенде өте пайдалы. Ол дәріханалардағы дәріден әлде қайда пайдалы.
Түйенің сүті өте майлы болады. Одан ірімшік, құрт, шұбат жасайды. Шұбатта адамдарға қажетті дәрумендер көп. Шұбат өкпе, асқазан, қан аздық, ішек ауруларына пайдалы.
Шұбатты дайындау үшін, сүтті ашытып, екі немесе үш күн қояды. Оны ашығасын күбі ыдысқа құйып шайқайды. Қазіргі кезде сырлы кастрюльге құйып әлсін- әлсін ағаш ожаумен сапырады. Шұбаттың ірмегі болмау үшін сапыра беру керек. Шұбат сол кезде өте қою әрі дәмді болады.
Мен бала кезімнен малдың арасында өстім. Атам мен әжем түйе малын ұстайды. Біздің үйде сегіз түйе бар. Түйелер наурыз, сәуір айларында боталайды. Мен түйенің боталағанын көрдім. Ботасы өте нәзік болады. Ботасы бір демалысқа дейін аяғын баспайды. Оны атам мен әжем сүйеп түйенің бауырына апарады. Кейде әжем түйені сауып, ботаға еміздікпен сүт береді. Ботаға жабу жауып, салқын тимесін деп салқыннан қорғайды. Біздің үйде екі өркешті айыр және қоспақ түйелері бар. Айыр түйе жатырқамайды. Ал қоспақ түйе өте қызғаншақ. Ол туғанда ботасын жеуге дейін барады. Сондықтан атам мен әжем ботасы аяқтанғанға дейін қасында болады. Атам түйелерге және тайлақтарға мұрындық тағады. Ал әжем болса боталарға ноқта тағады. Себебі жетектеп жүруге ыңғайлы. Мен атам мен әжеме көмектесемін. Жазда түйелерді далаға жайылымға айдап барамын. Үйде қалған боталарыма шөп су беремін, астын тазалаймын. Қыста бойдақ түйелер далада жайылып жүре береді.Тек сауатын түйе үйде тұрады. Әжем түйені үш сағат сайын сауады. Күніне сегіз рет сауады. Меннің әжем түйе сауғанда қасына барып ботасын ұстауға көмектесемін. Менім әжем шұбатты өте дәмді дайындайды.
Шұбаты өте қою әрі дәмді. Мен өзім шұбатты сүйсініп ішемін. Шұбат ішкен адамның дені сау болады.
Түйе деген қазақтың, бола білген серігі. Көшіп-қонған кездерде, жүгін артқан көлігі. Түйе малы халықтың, болған кіші қуаты. Жесең тамақ, ішсең ем, еті, сүті, шұбаты. Сондықтан да қазағым, қастерлеген түйені. Төрт түлік деп мал басын, санаған ғой киелі.
Еліміздің тұрғылықты халқы ықылым заманнан бері түйе шаруашылығымен айналысады. Төрт түліктің ішінде түйе малын байлық ретінде де, көлік ретінде де, азық ретінде де қатты қастерлеген. Қазақ елінің малсыз ешбір тіршілігі болмаған. Қазір де мал өсіруге аса қолайлы Қазақстан жерін малсыз елестету мүмкін емес. Мал біздің еліміз үшін бұдан былай да аса маңызды шаруашылық көзі болып қала береді.
Ұлан байтақ даланы мекен еткен ата бабамыз тек қана малдың тісіне ерумен өмір сүріп қоймаған. Көңіл құмарын қандыру үшін неше түрлі қызықты істер таба білген. Сондай қызықтың бірі аңшылық болып табылады. Жүйрік ат, қыран бүркіт, алғыр қаршыға, құмай тазы, айлалы сұңқар, болат қақпан, түзу мылтық сияқтылардың әрқайсысы ерекше сырға толы. Сол сырлары арқылы көптеген жанды аңшылық қызметке еліктіре білген. Тек еліктіріп қана қоймай, ер жігіттердің сенімді серігіне айналып, қиналған сәтте көмекшісі де бола алған. Сондықтан да халқымыздың тіршілік салтындағы қысқа күнде қырық алып қоржын толтырып, "үйірімен үш тоғыз" олжа байландырар, ең сүйікті кәсібі осы - аңшылық. Сонымен қатар аңшылықтың, саятшылықтың ерекше жақсылықтары да бар. Ол кімді болса да салқын сабырға, жан семіртер көңілділікке баулып, ерік күші мен дене күшінің бір-бірімен үйлесім табуына әсер етеді. Сол себептен ата-бабаларымыздың аңшылықты кәсіп ретінде ғана емес, өнер ретінде санауының үлкен мәні бар. Қазақ арасында аңшылықтың кең тараған танымал түрі - аңды бүркітпен аулау, бүркіт ұстап саятшы болу, аңшылыққа ден қойып, салбурынға шығу. Халқымыздың арасында жыртқыш құстардың әр түрін қолға үйрету дәстүрі болған. Солардың ішінде ең бір қасиет тұтатын қыраны - бүркіт. Қазақ аңшылары "Бүркіт" деп жыртқыш құстардың ішіндегі аса тектісін, адам қолына тез үйренуге бейім естісін атаған.
Қарлығаш – айыр құйрықты, қанаттары ұзын, әрi үшкiр келетiн, шағын денелi қара ала құс. Қарлығаш сөзi «қара», «ала», «құс» деген сөздердiң кiрiгуiнен шыққан. Торғайлар отрядына жататын құс тұқымдасы. Басқа құстардан бiр айырмашылығы – жемiн ұшып жүрiп ұстайды. Суды да ұшып жүрiп iшедi. Бауыры ақшыл, арқасы қоңыр, жасыл жылтыр. Арктика мен Антарктидан басқа жердiң бәрiнде мекендейдi. Бүкiл әлемде қарлығаштың 80 түрi бар. Оның 4 туысқа жататын 5 түрi Қазақстанда кездеседi. Олар: жар қарлығашы, құз қарлығашы, қос реңдi қарлығаш, сепкiлтөс қарлығаш, кент қарлығашы.
Республикамыздың барлық жерiне тараған. Орман-тоғай, өзен-көлдер маңында, шөлдi және таулы өңiрлерден жиi ұшыратасың. Жыл құсы. Күз түсе, Африка мен Оңтүстiк Азияға ұшып кетедi. Жылына бiр рет, қыста түлейдi. Екiншi жылы ұрпақ бередi. Екi-екiден, кейде топтанып, шыңға, тiк жарға, кейде тұрғын үй қабырғаларына, ағашқа жапсыра ұя жасайды. Ұяны топырақ пен сазды сiлекейiн араластырып қалайды. Iшiне майда шөп, қауырсын, мамық төсейдi. Қарлығаштың кейбiр түрлерi жарға үңгiп iн қазады. Олардың тостаған тәрiздi, бетiн ашық етiп немесе қап, дорба тәрiздi етiп, кiрiп-шығатын тесiк қалдыра жасаған ұялары да бар.
Қарлығаш – пайдалы құс. Зиянды насекомдарды, әсiресе, шыбын-шiркейдi өте көп жеп, ауыл шаруашылығына пайда келтiредi.
Қарлығаштар жылына екi рет жұмыртқалайды. Алты-жетi күннен соң жасап бiтiрген ұясына 3-тен 7-ге дейiн жұмыртқа салады. Екi-үш аптада балапан басып шығарады. Балапандары алғаш қызылшақа болады. Балапандарына жем iздеуге шығарда ұядан құлап кетпесiн деп, аяқтарын қылмен байлап кетедi.
Ата-бабаларымыз қарлығашты ежелден жақсы көрген. Қарлығаштай сүйкiмдi, еңбекқор, ақылды болсын деп, қыздарына Қарлығаш деп ат қойған. Қарлығашқа көптеген аңыз-ертегi, мақал-мәтел, жұмбақтар, жыр жолдарын арнаған. Аңыз-ертегiлерде қарлығаштың адамдарға жасаған көмегi айтылады. Мысалы, «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» ертегiсi, Төле бидiң қалай «Қарлығаш би» атанғаны туралы аңыз… Қарлығашқа қатысты көптеген ырым-жорамалдар да бар. Мысалы:
Қарлығаш биiктеп ұшса – күн ашық болады.
Жер бауырлап ұшса – жаңбыр жауады.
Қарлығаш жылы жақтан оралған кезде қораға қонса, қой егiз туады. Ақ мол болады. Ал үй жақтауына немесе шатырына қонса, сол үйдiң жан басы көбейедi. Түсiңде қарлығаш көрсең бақытқа кенелесiң…
ответ:Төрт түлік малдың ішіндегі ең қасиеттісі түйе болып есептелген. Ол қырық күн шөлге шыдамды, жүк артса – көлік, жесе – ет, ал жүні киімге жараған. Қазақтар түйенің жүнінен түйе жүн шекпендер киген, ол жеңіл әрі жұмсақ сырт киім болған. Түйенің күштілігі, жүйріктігі, шыдамдылығы сияқты түрлі қасиеттері бар, соған орай оны түрліше атайды (желмая, нар, аруана, жампоз, үлек, нарқоспақ т.б.). Асанқайғының шапқанда құстай ұшатын желмаясы естеріңізде болар. Ал түйе өзінің өсу жолында бота, тайлақ, буыршын, буырлыш, науша, бұзбаша, інген, атан, бура деп аталады.
Түйелер сүтқоректі ірі жануарлардың біріне жатады. Түйе шөлді, тұзды аймақтарда тіршілік етеді. Түйелер шөлге, қатты аязға төзімді. Олар қыста бір рет, жазда екі рет су ішеді. Түйелер жем керек етпейді. Оның жейтіні тікенек, алабота, ащы шөптер.
Түйенің адам үшін атқаратын қызметі өте жоғары. Біздің жерімізде түйені өсіруге қажетті жағдайдың бәрі бар. Түйенің екі түрі болады. Бір өркешті түйе, нар түйеге жатады, екі өркешті түйе айыр қоспаққа жатады.Түйе киелі жануар, оның пайдасы мол. Түйені мұрындықпен немесе бүйдамен байлайды.Оның еті мол, жүні биязды жұмсақ болады. Түйені жүндегенде пышақпен жүндейді. Түйенің жүнін сәуір, мамыр айларында күзейді. Түйе жүні шуда өте пайдалы. Ол буын ауруына пайдалы.
Түйенің шудасын, тұзға салып қайнатып аяқ буындары сырқырағанда, сарсу жиналған жерге таңса жақсы болады. Түйенің жүнінен жылы кеудеше және бас киім, қолғап, шәлі тоқиды, көрпе тігеді. Ол артық майын өркешке жинайды. Түйенің сүтінен жылма жасайды. Оған сәуір майын, аздап бал немесе қант қосады. Ол өкпе ауруына және қатты салқын тигенде өте пайдалы. Ол дәріханалардағы дәріден әлде қайда пайдалы.
Түйенің сүті өте майлы болады. Одан ірімшік, құрт, шұбат жасайды. Шұбатта адамдарға қажетті дәрумендер көп. Шұбат өкпе, асқазан, қан аздық, ішек ауруларына пайдалы.
Шұбатты дайындау үшін, сүтті ашытып, екі немесе үш күн қояды. Оны ашығасын күбі ыдысқа құйып шайқайды. Қазіргі кезде сырлы кастрюльге құйып әлсін- әлсін ағаш ожаумен сапырады. Шұбаттың ірмегі болмау үшін сапыра беру керек. Шұбат сол кезде өте қою әрі дәмді болады.
Мен бала кезімнен малдың арасында өстім. Атам мен әжем түйе малын ұстайды. Біздің үйде сегіз түйе бар. Түйелер наурыз, сәуір айларында боталайды. Мен түйенің боталағанын көрдім. Ботасы өте нәзік болады. Ботасы бір демалысқа дейін аяғын баспайды. Оны атам мен әжем сүйеп түйенің бауырына апарады. Кейде әжем түйені сауып, ботаға еміздікпен сүт береді. Ботаға жабу жауып, салқын тимесін деп салқыннан қорғайды. Біздің үйде екі өркешті айыр және қоспақ түйелері бар. Айыр түйе жатырқамайды. Ал қоспақ түйе өте қызғаншақ. Ол туғанда ботасын жеуге дейін барады. Сондықтан атам мен әжем ботасы аяқтанғанға дейін қасында болады. Атам түйелерге және тайлақтарға мұрындық тағады. Ал әжем болса боталарға ноқта тағады. Себебі жетектеп жүруге ыңғайлы. Мен атам мен әжеме көмектесемін. Жазда түйелерді далаға жайылымға айдап барамын. Үйде қалған боталарыма шөп су беремін, астын тазалаймын. Қыста бойдақ түйелер далада жайылып жүре береді.Тек сауатын түйе үйде тұрады. Әжем түйені үш сағат сайын сауады. Күніне сегіз рет сауады. Меннің әжем түйе сауғанда қасына барып ботасын ұстауға көмектесемін. Менім әжем шұбатты өте дәмді дайындайды.
Шұбаты өте қою әрі дәмді. Мен өзім шұбатты сүйсініп ішемін. Шұбат ішкен адамның дені сау болады.
Түйе деген қазақтың, бола білген серігі. Көшіп-қонған кездерде, жүгін артқан көлігі. Түйе малы халықтың, болған кіші қуаты. Жесең тамақ, ішсең ем, еті, сүті, шұбаты. Сондықтан да қазағым, қастерлеген түйені. Төрт түлік деп мал басын, санаған ғой киелі.
Еліміздің тұрғылықты халқы ықылым заманнан бері түйе шаруашылығымен айналысады. Төрт түліктің ішінде түйе малын байлық ретінде де, көлік ретінде де, азық ретінде де қатты қастерлеген. Қазақ елінің малсыз ешбір тіршілігі болмаған. Қазір де мал өсіруге аса қолайлы Қазақстан жерін малсыз елестету мүмкін емес. Мал біздің еліміз үшін бұдан былай да аса маңызды шаруашылық көзі болып қала береді.