Қазақтың 3 қыраны
Тоқтар Әубәкіров — қазақтан шыққан тұңғыш ғарышкер, ұшқыш. Ол 1946 жылы 27 шілдеде Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданында дүниеге келген.
Тоқтар Әубәкіров ғарышта 7 күн 22 сағат 13 минутты, Талғат Мұсабаев 341 күн 9 сағ 48 мин, ал Айдын Айымбетов 9 күн 20 сағ 13 мин 51 с болған.
1991 жылы 2 сәуірде Кеңес Одағы Ғарышкерлер даярлау орталығында ғарышқа ұшу дайындығына кірісіп, сол жылы 2 қазанда Байқоңырдан «Союз ТМ-13» кемесімен ғарышқа ұшты. 1991 жылы 10 қазанда Жерге оралды.
Әубәкіров тек қана ғарышкер емес, сонымен қатар экспериментке қатысқан алғашқылардың бірі. Ол бірінші рет қазақ ғалымдарының тәжірибе барысында жасаған қазақ асханасының сублимацияланған тағамдарын қолданып көрді. Бұл тағамдарға: айран, ірімшік, ет жатады.
Тоқтар Әубәкіров – әлемнің 256-ғарышкері болса, Талғат Мұсабаев 309-ғарышкері. Айдын Аымбетов әлемнің 545-ғарышкері.
Талғат Мұсабаев — 1951 жылы 7 қаңтарда Алматы облысы, Жамбыл ауданы Қарғалы кентінде дүниеге келген. Ол Қазақстанның екінші ғарышкері.
1994 ж. ғарышқа 1-рет ұшқанда (Союз ТМ-19) 126 күн ғарышта өткізген.
1998 ж. ғарышқа 2-рет ұшқанда (Союз ТМ-27) 208 күн ғарышта өткізген. Гиннестің үздік табыстар кітабында бір айдың ішінде 5 рет не бары 30 сағат 8 минут ұзақтығымен ашық ғарышқа шыққанны жазылып алынған.
2001 ж. ғарышқа 3-ші рет ұшқанда (Союз ТМ-32) 8 күн ғарышта өткізген.
Талғат Мұсабаев ғарышкерлер арасында алғашқы хирург атанған.
Үш қыранға да ғарыш кеңістігін игеруге сіңірген аса зор еңбегі, ғарышқа ұшу кезінде көрсеткен батырлығы мен ерлігі үшін «Халық қаһарманы» атағын берілген.
Айдын Айымбетов — 1972 жылы 27 шілдеде Алматы облысы, Талдықорған қаласы, Өтенай ауылы дүниеге келген.
2015 жылы 2 қыркүйекте 2-бортинженер ретінде транспорттық пилоттанған «Союз ТМА-18М» кемесінде ЭП-18 саяхаты аясында Байқоңыр ғарыш станциясынан Халықаралық ғарыш станциясына аттанды.
Айдын Айымбетов ғарышта 10 күн болып, маңызды зерттеулер жүргізген болатын. Халықаралық ғарыш станциясынан оралған Айымбетовті президент Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі күтіп алды.
Тоқтар Әубәкіров пен Айдын Айымбетовтың туған күндері бір күнде, бір айда, яғни 27 шілдеде. Екі ғарышкеріміз де Армавир жоғары әскери ұшқыштар училищесінің түлектері.
Қазақ жерінде дүниеге келіп, кейін Ресейге көшіп кеткен ғарышкерлер:
Шаталов Владимир Александрович, 1927 жылы 8 желтоқсанда Қазақ автономиялық социалистік республикасы кезінде Петропавл қаласында туған. Ғарышқа алғашқы ұшу 1969 жылдың 14-17 қаңтарында жасалды.
Викторенко Александр Степанович 1947 жылы 29 наурызда Қазақ КСР-нің Солтүстік Қазақстан облысында дүниеге келді. Александр Степанович 1987 жылы 22 шілдеден бастап 30 шілдеге дейін «Союз ТМ-3» кемесі экипажының командирі А.П. Александров пен М.Фариспен (Сирия) және Мир орбиталық кешенінде Ю. В. Романенко және А.Лаврикинмен болды. Ол «ТМ-2 Одағы» А Лавейкин мен М. Фариспен Жерге оралды. Рейс 7 күн 23 сағат 04 минут 55 секундқа созылды.
Жалпы ғарышкерлер жайлы қызықты 13 мәлімет
Ғарышты зерттеу тарихында ғарышта ешкім қаза тапқан жоқ. Жазатайым оқиғалар болған. Бірақ олардың бәрі Жерден ұшқан кезде немесе орбитадан түсу барысында болды. Барлығы атмосферада қаза тапты.
Орбитада ғарышкерлердің өсуі орта есеппен 4-5 сантиметрге дейін артады, өйткені жер үсті ауырлық күшіне көп әсер етпейді. Сондықтан омыртқа түзетіледі.
Көптеген тағам өнімдерін ғарышкерлер тек түтіктерден сұйық түрінде қолданады.
Орбитаға көп уақыт жұмсаған ғарышкер — Валерий Поляков. Оның жазбасы 438 күнде әлі күнге дейін ұрланған жоқ.
Ғарышта ұзақ уақыт бойы үздіксіз болу — 14 ай. Бұл жазба сондай-ақ «Мир» орбиталық орбиталық станциясына барған Поляковқа да тиесілі.
Көптеген ғарышкерлер алдымен ауыр салмақтылық жағдайынан туындаған «ғарыштық аурудан» зардап шегеді. Бұл, ең алдымен жүрек айнуы кезінде көрінеді.
Айға барған «Аполлон-11» ғарышкерлері оларды қайтару кезінде кедендік бақылаудан өтті. Кедендік декларацияда олар: «Жүк — бұл ай мен тастар» деп жазды.
ХҒС-дағы астронавтар оянып, Жердегі Ұшуды басқару орталығынан жіберілген сигналда тұрып жатыр (ХҒС туралы қызықты деректерді қараңыз.
Ғарышкерлер ғарышта қорылдамайды.
Жерге қайта оралғаннан кейін, көптеген ғарышкерлер ыңғайсыз күй кешеді.
Тістерді тазарту кезінде ғарышкерлер тіс пастасының көбігін жұтуға мәжбүр болады, сондықтан олардың арнайы жеуге жарайтын пастасы бар.
*Керегін жазып ал*
Объяснение:
Қазақ халқының жазу мәдениетінің қалыптасуы тарихына.
Қазақтар өзінің халық, ұлт болып қалыптасу жолын көне түркілер заманынан бастаса, оның жазу
мәдениетінің тарихы да сол дәуірден бастау алады.
Ол кездегі түріктердің тілін қолданылу барысына қарай , әдетте, тіл мамандары үш кезеңге бөліп
қарастырады: а) тукю тілі қолданылған дәуір (V-VIII); ә) көне ұйғыр тілі қолданылған дәуір (VIII-
IX); б) көне қырғыз тілі қолданылған дәуір (X-XI). Осы кезеңдер ішінде Орхон-Енисей жазу
ескерткіштері жазылған, ежелгі ұйғыр жазуының үлгілері пайда болып, оғыздар мен
қыпшақтардың аралас әдеби тілі жасала бастаған. (1)
Орхон-Енисей жазуы Қытай іргесінен бастап Орта Азия, одан әрі Венгрия жеріне дейін тарап, кең
жайылған. Оның қолданылу тарихы V және IX-X ғасырлар аралығын қамтиды. ТекX-XI ғасырдан
бастап, Орхон-Енисей жазуының орнына біртіндеп ұйғыр жазуы, кейін түгелдей араб жазуы
қолданылатын болды.
X-XI ғасырлардан бастап қолданыла бастаған араб жазуы түркі халықтары тілдерінің
ерекшеліктеріне сәйкестендірілмей, арабтарда қалай қолданылса, сол қалпында өзгеріссіз түркі
тілдерінде де қолданылды. Бірақ соған қарамастан ол оншақты ғасыр бойы түркі халықтарының,
соның ішінде, қазақ халқының да мәдени-рухани дамуына қызмет еттіп келді.
Латыннан кирилл жазуына көшу. (2)
Араб графикасының қазақтың дыбыстық жүйесіне сай еместігін турколог ғалымдар ХІХ ғасырдың
ІІ жартысында-ақ байқаған. Осыған байланысты Ш. Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А. Ильминский, П.
Милиоранский сияқты ғалымдар араб графикасын тастап, орыс графикасын алуды ұсынған.
Жазу мәдениетіне байланысты бірқатар пікір “Дала уалаяты” газеті бетінде де жарияланды: “Араб
әліпбиінде әуезбенен келетін жұмсақ әріп аз. Алайда болса араб әліпбиіменен қазақтар һәм басқа
мұсылман халықтары пайдаланып хат жазады. Ләкін қазақ сөздерінде жұмсақ әріптерменен
жазылатын әр түрлі әуездер көп”,- деп жазады Д.Сұлтанғазин. (3)
Байтұрсынов та атсалысып, араб графикасын қазақ тілі жүйесіне сәйкестендіруде зор еңбек етті.
Ол 1912 жылғы жарияланған мақаласында балалардың оқу саласында тез өсіп жетілуінің бір кілті
жүрген жазуымызды өз тіліміздің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіру, оны сәйкестендіру үшін
тілімізде қандай және қанша дыбыстар бар екенін ашып, соларға үйлесімді әріпті айқындау қажет
деп есептеді. А.Байтұрсынов араб графикасын реформа жасап, дүниеге өзінің “төте жазуын” алып
келді.
күркіреп-күн.,
ауыл-қонғанда.,
шілде-болғанда.,
оны-қылтылдап.,
суда-шылпылдап.,
арасында-тұрып.,
бүйірі-шығып.,
құйрығымен-жатқан.,
өткен-құлын тай.,
жасы-жеткен.
Объяснение: .-.