"Тортайдың мұңы" ("Алпамыс батыр" жырынан үзінді)
1) Авторы – ең көне жыр болғандықтан, ауыздан-ауызға тарағандықтан авторы белгісіз.
2) Тақырыбы – Алпамыс батырдың жақын туысы Тортайдың мұң-зары.
3) Жанр түрі – эпос.
4) Идеясы – Тортай арқылы Алпамыс еліне асықтыру,елін қорғауға итермелеу.
5) Жырдың тәрбиелік мәні – батыр да өжет бола білуге үйретеді.Туған ел мен жерді сүюге,оны ақтық демі қалғанша қорғауға баулиды.
Қосымша:
"Тортайдың мұңы"
Алпамыс батыр келе жатса, жолында бір шатыр тұр. Шатырға келсе, ішінде бес бек ұйықтап жатыр. Біреу мосыға шай қайнатып отыр. Біресе жылайды, біресе қалғып кетеді. Қараса, Тортай деген ағайыны екен. Бес бек Алпамыстың жылқысын бағатын бес құлы екен. Бұл бесеуін танығасын, диуана кейпінде:
– Аға, бұл кімнің жылқысы? – деп сұрады. Тортай:
– Бұл – Байбөрінің жылқысы. Бірақ ұлтан құл бәрін өзі иеленіп алды. Алпамыс деген ұлы бар еді. Арыстан туған ұлан еді. Жауда кеткен кегімді аламын деп майданға аттанған. Содан бері хабар-ошар жоқ, – деп көзіне жас алды. Бұл сөзді естіген бес бек:
– Ей, қақпас, Алпамысты бізден сұра, Алпамыс қалмақтың қолында өліп кеткен. Ел қыдырған диуана не біледі? Шайыңды қайнат! – деп ұрсып тастады. Алпамыс батыр араша түсіп:
– Бектер, бұларың қалай? Мені сыйлаңдар. Қарт адамға тиіспеңдер, – деді. Бектер оның сөзіне құлақ аспады. Алпамыс бес құлды қылышпен шауып өлтірді. өзінің Алпамыс екенін айтып, ағасымен жылап көрісті. Елдің жайын сұрағанда ағасы:
– Несін сұрайсың, шырағым? Құлдың дәурені жүрді. Әкеңе түйе бақтырып, атаң Құлтайды қойдың соңына салды. ұлың Жәдігерді жалаң аяқ, жалаң бас қозы бақтырып қойды. Гүлбаршынды әйелдікке аламын деп жүр. Тілімді алсаң, ертерек бар, – деді. Алпамыс мұны естіп, дереу аттанып кетті.
-Арыслан, сен білесің бе, менің атам еңбек ардагері?
-Еңбек ардагері деген кім?
-Меніңше, соғыс ардагері сияқты шығар?
-Мен олай ойламаймын...
-Арыслан ендіше жүр біздің үйге, атамнан жақсылап сұрағымызға жауап алайық.
-Жүр кеттік, Дамир.
-Ата, Ата
-Асалаумағалейкум, ата! Қал-жағдайыңыз жақсы ма?
-Уағалейкумассалам, қарағым! Шүкір жақсымын. Сен осы Асылбайдың немересі емессің ба, түрің ұқсап тұр.
-Иə, ата. Мен Асылбайдың немересімін.
-Ата, еңбек ардагері деген кім?
-Еңбек ардагері-өзінің маңдай терісімен, адал еңбекпен халқына пайда келтірген адамға берілетін атақ қой.
-Сонда ол, соғыс ардагері сияқты ма?
-Екеуінің де ұқсас жері бар. Екеуі де халқы үшін тырысып, барын салады. Айырмашылығы біреуі қан майданда алысады. Екіншісі еңбек майданында.
-Ата, сіз еңбек майданында жеңіске жетіп, еңбек ардагері дегенге ие болдыңыз ғой, иə?!
-Солай, десе де болады, шырақтарым!
-сіз сонда еңбек майданында қандай қызмет атқардыңыз?
-мен егіншілікпен айналысқан дихан болып қызмет атқардым. Мол түсім алып, халқымды қуаттандырдым. Солай, еңбектің наны тəтті демекші, еңбегіме лайықты түрде марапаттады ғой. Жарайды, бастарыңды көп қатырмай сендер білім майданында алысыңдар.
-Жарайды, ата, сау болыңыз!
-Сау, болыңдар қарақтарым!