Тұмар(тамирис)(грек. Τόμυρίς, көне парс. Tahm-Rayiš, көне иран.: Tahmirih — "Батыл") (ж.ж.с.д. 570-520) — күнгей түркі сақ халықтарының байырғы заманда ел билеген атақты әйел патшаларының бірі, массагет халқының байырғы заманда ел билеген атақты ханшайымы. Себебі грек жазбаларында оның елін "массагет" деп атайды. Тұмар ханша есімінің тарихқа еніп әлемге танылуы - Ахемен әулетінен шыққан, "төрт құбыланың тұтас билеушісі" атанған парсының әйгілі патшасы Кирдің (ж.ж.с.д. 558-530.) Орта Азияға басқыншылық жорықпен келген "жеңілуді білмейді" деп дәріптелген әскерін ашық шайқаста тас-талқанын шығарып жеңуімен тікелей байланысты.
1948 жылы әлемде алғаш рет табиғатты қорғау одағы құрылды. Бұл одақ жерден жойылып бара жатқан жануарлар туралы кітап шығарды. Бұл Қызыл кітап деп аталды. "Қызыл Кітап" атауын ағылшын ғалымы Питер Скотт ұсынған. "Қазақстанның Қызыл кітабы" алғаш рет 1978 жылы жарық көрді. Қазақ және ағылшын тілдерінде тіркелген жануарлар мен өсімдік түрлеріне қысқаша шолу бар. Тіркелген жануардың бейнесі. Қазақстанда тарату картасы, бұл туралы ақпарат. Қазақстанда 18 құстың 489 түрі бар. Олардың 58-і "Қызыл кітапқа" тіркелген. Олар көп аң аулайды.Сондықтан олардың саны азаяды. Енді олар қорғалған. "Қазақстанның Қызыл кітабына" өсімдіктердің 307 түрі енген. "Қызыл кітапқа" Қазақстан жерінде тұратын Барыс, аққу, бүркіт, бірқазан, Тырна, қызыл қасқыр және т. б. жануарлар мен құстар енгізілген
Мен бәліш пісіре алмаймын, оның есесіне түрлі тағамдарды жасай аламын .
— Мен шаршадым, оның есесіне көптеген жұмыстарды аяқтадым
. — Мен жақсы билей алмаймын, оның есесіне әнді жақсы айтамын
. . — Мен көп үндемейтін адаммын, оның есесіне жұмыстарды тез атқарамын
. — Мен көп ұйықтаймын, бірақ оның есесіне барлығына үлгеремін
. — Мен жұрттың бәріне құрметті бола алмаймын, оның есесіне өзімнің ортама құрметтімін.
Мен Үндістанда болмадым оның есесіне Түркияда болдым
Менің жазуым әдемі емес, оның есесіне дауысым әдемі.