Объяснение:
Батырлық жырлар, батырлар жыры — ауыз әдебиетіндегі ең бай да көне жанрлардың бірі.[1] Қаһармандық эпос деп те аталады. Батырлық жырлар халық өмірінің тұтас бір дәуірін жан-жақты қамти отырып, сол тарихи кезеңдегі батырлардың сыртқы жауларға қарсы ерлік күресін, ел ішіндегі әлеум. қайшылықтар мен тартыстарды бейнелеп береді. Бірақ онда тарихи оқиғалар тізбегі өмірде болған қалпында емес, жырдың көркемдік шешіміне лайықты өріледі.[2] Бас кейіпкердің жүріс-тұрысына, өзге елге ерлік сапарға шығуына және өз елін жаудан азат етуіне байланысты оқиғалар бір қаһарманның маңына топталып, соның бейнесін ашуға қызмет етеді. Эпос желісі белгілі бір тарихи дәуірге табан тіреп, соны көрсетіп отырғанымен, оған көбіне түрлі заманның оқиғаларын бір қаһарманға теліп жырлап беру тән. Батырлық жырлардың осы өзгешелігіне байланысты ғылыми ортада көптен бері түрлі тұжырымдар орын алып келеді. Ресейлік зерттеушілер (Б.А. Рыбаков, Р.С. Липец, т.б.) және кейбір қазақ ғалымдары (Әлкей Марғұлан, Әуелбек Қоңыратбаев, т.б.) эпостық жырлардағы тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғаларға сүйене отырып, жыр мен тарихтың жақындығын тілге тиек етсе, енді бір топ ғалымдар (В.Я. Пропп, Б.Н. Путилов, т.б.) эпостың нақты тарихи оқиғаларға қатысы жанама түрде ғана көрінеді деген пікірді алға тартады.
Тұрақты тіркестер: Е, Ж, И, К, Қ
Екі аяғын (өкпесін) қолына алу – аяғы-аяғына жұқпау
Екі аяғын бір етікке тығу – қысымға алу
Екі езуі екі құлағына жету – қуану
Екі көзі төрт болды – қорықты
(Бұл – кітапханаға баруға ерінетін жалқау оқушыларға арналған пост)
Екі көзі шарасынан шығу – қорқу
Екі қолынан демін алу – болып, жетісіп отыру
Еңбегін сауды – адал күн кешті
Еңсесі құру – сағыну
Ер қаруы – бес қару – қылыш найза, садақ, шоқпар, сойыл – ерлер асынып жүретін қарулар
Ереуіл атқа ер салу – елін қорғануға асыну
Ернін шығарды – мазақтады
Ернінің емеурінін табу – көңілін табу
Есек құрты мұртына түсу – баю
Етек-жеңін жию – есін жию
Етектен алу – кедергі жасау
Ешкімнің ала жібін аттамау – қиянат жасамау
Жағадан алу – қылғындыру
Жағасын ұстау – таңдану
Жағы сембеді (тынбады) – көп сөйледі
Жағына пышақ жанығандай – арық
Жайдың атқан тасындай – аса құдіретті, мықты
Жалғанды жалпағынан басу – молшылықта өмір сүру
Жанары кетті – көзінің нұры кетті
Жанды жегідей жеу – қиналу
Жаны зәр түбіне жету – қорқу
Жаны сіріден жаралған екен – мықты
Жанын қоярға жер таппау – әлек болу
Жараның аузын алу – ескі дертті еске түсіру
Жарғақ құлағы жастыққа тимеу – тыным таппау
Жауырынан жел өту – азап шегу
Жегенін желкесінен шығару – сазайын беру
Желкесін қасу – қысылу, сасу
Жеме-жемге келгенде – шешуші сәтте
Жер астынан жік шықты, қос құлағы тік шықты – табан астынан бәле шықты
Жер аяғы қиянда (ит өлген жер, ит арқасы қиянда, жер түбі) – алыс
Жер болу – ұялу
Жер жұту – жоқ болу
Жер қабу – өлу
Жер қаптыру – алдау
Жетім қыздың тойындай – елеусіз
Жұлдызы оңынан туу – жолы болу
Жұмған аузын ашпау – сөйлемеу
Жұмыртқадан жүн қырыққан – қу
Жүз тайысу – ұрысу
Жүзі қайту – тайсалу
Жүзі солу – жүдеу
Жүзіктің көзінен өткендей – сұлу
Жүн терісін сыпыру – өлімші етіп сабау, азаптау
Жүндей түтті – әбден сабады
Жүрегі алып ұшты (жүрегі аузына тығылды, жүрегі аттай тулады) – қатты толқыды
Жүрегінің түгі бар – батыр
Жүрісі сұйық – ісі мардымсыз
Жыл көрдің бе, ай көрдің бе? – көп ұйықтағанға айтады
Жылан жалағандай – түк қалдырмау
Жыланның басы қайту – аштығы басылу
Жынынан айрылған бақсыдай – не істерін білмеу, абдырап сасу
Жыртысын жырту – намысына шапты, сойылын соқты, жоғын жоқтады, шашбауын көтерді
Жібі түзу – дұрыс адам
Жігері құм болу – шаршау, тауы шағылу, жасып қалу
Жілігі шағылу – беті қайту
Зәрезап болу – жүрегі шайлығу, үрейі ұшу
Зәрі қайту – уы тарқау
Зәріне міну – қаһарлану
Зығыры қайнау – ашулану
Иегі қышу – дәмелену
Ине шаншар жер жоқ – толық, тығыз
Инемен құдық қазғандай – қиын, ауыр
Инені жіпке тізу – бәле қуу
Иненің жасуындай – азғантай
Иненің көзінен өткендей – пысық
Ит арқасы құрысты – қайратқа мінді
Ит байласа тұрғысыз – адам тұрғысыз
Ит басына іркіт төгілу (ақ түйенің қарны жарылу) – молшылық орнау
Ит болу – қор болу
Ит пен құстың арқасында – кім көрінгеннің арқасында
Ит терісін басына қаптау – ұрысу, балағаттау
Иттің қара тұмсығындай көру – жек көру
Иттің құлы итақай – кім көрінген, кез келген
Иығына су кету (иығы салбырау, ұнжырғасы түсу, салысуға кету) – қажу, шаршау
Иығынан дем алу – мақтану
Иін тірескен – өте көп
Иісі мұрнына кірмейді – ештеңе сезбеу
Кәдеге асу – іске жарау
Кәріне міну – ашулану
Кебін кию – аяғын құшу
Кежегесі кейін тарту – жалқаулану
Кендірі кесілді – көтерем болу
Кең балақ, жалпы етек – қолынан іс келмейтін, олақ
Кең дүние тар болу – дүниеден түңілу
Кердең басу – талқандау
Кескен жерінен қан шықпас – қатал, ұятсыз адам
Кеудесіне шайтан кіру – азу
Көз байлау – алдау
Көз болу – ие болу
Көз жазып қалу – адасу
Көз қиығын салу – көздің ұшымен қарау
Көз салу – қарау
Көз сүзу – телміру
Көзі шалу– байқау, аңдау
Көзге сүйел болу – жеккөрінішті көріну
Көзге түртсе көргісіз – қараңғы
Көзден ғайып болу – жоқ болу
Көзді ашып-жұмғанша – тез
Көздің жауын алу – қызықтыру
Көздің шырымын алу – аздап ұйықтау
Көзі (қарасы) батты – біржола жоқ болды
Көзі алақандай болу – қорқу
Көзі ашылу – санасы ояну
Көзі жету – кәміл сену
Көзі тою – көңілі тою
Көзіне топырақ шашу – жамандық жасау
Көзіне шөп салу – алдау
Көк айыл (долы) – ашушаң
Көк ала қойдай ету – сабау, ұру
Көк өрім – бала кез
