қартқожа" романы — жазушы жүсіпбек аймауытовтың 1926 жылы қызылорда қаласында жеке кітап болып басылып шыққан туындысы. бұл - қазақ кедейінің өмірін, оның әлеуметтік арпалыстар кезіндегі күрделі тағдырын эпикалық үлгіде көркем бейнелуге арналған қазақ әдебиетінің алғашқы елеулі шығармасы. онда қазақ ауылының революция алдындағы және әлеуметтік қақтығыстар кезіндегі тіршілігі, азаттық жолындағы күрестен кейінгі жаңаша ұмтылысы шыншылдықпен бейнеленеді. әсіресе жазушы әлеуметтік тартыстар талқысында қазақ кедейінің қоғамдық теңсіздік сырларын түсінуге жетіп, әік әділетсіздіктің себептеріне ой жіберуін нанымды суреттейді. шығарманың кейіпкерін де жүсіпбек осы тұрғыдан көрсетеді. бұл - автордың таптық позициясының өткірлігін және ұстамдылығын танытады. шығарма тарихтың осындай бір кезеңді, шындығын жұмсартпай, шынайы, кең тұрғыда суреттей алуымен де бағалы. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысының басталуы мен оның 1917 жылғы ақпан революциясына ұласуы, қазақтардың ел ішіндегі әлеуметтік күрестерге араласуы, "алаш орданың" құрылуы мен ақ әскерлерінің большевиктерге қарсы күресі, қазан революциясы мен азамат соғысының жеңісті оқиғалары роман сюжетіне негізгі желі болып кіреді. шығарма қаһарманы қартқожа да, оның елі, жұрты да осы оқиғалар фонындағы тартыста есейіп, есін жинап, ілгері басады, болашаққа қарайды
во второй половине 1450-х годов часть кочевого населения во главе с султанами жанибеком и кереем отделилась от правившего в дешт-и-кыпчаке шайбанида абу-л-хайра и откочевала в могулистан, обосновавшись в долинах рек чу и козы-баши. хан могулистана вступил в союз с ними, рассчитывая на их поддержку в борьбе со своими противниками. около 200 тысяч кочевников, страдавших от бесконечных феодальных усобиц и войн, сгруппировались вокруг жанибек-хана и керей-хана, власть которых настолько окрепла, что вызвала опасение у абу-л-хаира, предпринявшего в 1468 году военный поход в могулистан, но скоропостижно умершего в пути. откочёвка казахов керея и жанибека явилась важным звеном в цепи событий, способствоваших образованию казахского ханства. первое упоминание об откочёвке встречается в «тарих-и-рашиди» мухаммада хайдара, откуда оно перешло во многие другие произведения («хабиб ас-сийар» хондемира, «хафт иклим» амин ахмада рази, «бахр ал-асрар» махмуда ибн вали и другие).
