1. Қазіргі Монғолияның жерінде ХІІІ ғасырдың басында Керей,найман,жалайыр хандықтардың шекарасына іргелеп жатқан монғол тайпалары бірде тату,бірде арыз өмір сүрген .Монғол империясының шаңырағын алғаш көтерген Шыңғысхан (бала кезіндегі аты Темужін) 1155 жылы (1162) Монғолияның Кендітау аймағындағы Онон өзенінің жағасында Есугей батырдың отбасында туған.темужін 9 жасқа толған кезінде әкесі татарлар қолынан қаза табады.1206 жылы Онон өзенінің жағасында өткізілген құрылтайда ақ туды желбіретіп хан етіп Темужінді сайлайды. Монғолдарды жеңіске жеткізетін хан Жеңісхан болсын деп,бата берген.Жеңісхан деген сөз монғолша «Шыңғысхан» деп аталып кеткен.
2.Монғол мемлекетін Шыңғысхан жеке басқарды. Жанында жаза білетін және басқа елдердің тілін түсінетін уәзірлер болды. Ол империяны 95 түмен әкімшілік билікке бөлді.Әрбі р түменде 10 мыңнан адам болды.Түмендер аймаққа бөлінді.
Әскери басқару жағынан Монғолия аумағы мен халқы үш әскери әкімшілік аймаққа бөлінді. Олар оң қанат (Барунгар), сол қанат (жоңғар) және Орталық қанат (Кул) деп аталды
Мемлекеттің басты заңы «Жасақ» деп аталады. «Жасақ» бойынша өкімет билігінің жоғарғы органы құрылтай болды. Ол жылына бір рет жаз айында шақырылды. Онда басты мәселе алдағы болатын соғыстың жоспары талқыланды.
3. Шыңғыс хан Монғолия жеріндегі түркі тілдес хандықтардың қол астына қаратқан соң, көрші жатқан елдерді жаулап ала бастайды. 1207-1208ж халықтарын басып алды.
Өзіне көрші жатқан жерлерді жаулап болған Шыңғыс хан . енді Орта Азия мен Қазақстанға көз тігеді.
Шыңғыс хан Түркістан мен Жетісуды басып алғаннан кейін Қазақстанның Оңтүстігі мен Орта Азияға жолға шығады. Отырар билеушісі Қайыр хан Хорезмшахпен келісе отырып, керуенді тұтқындап, адамдарын қырғынға ұшыратады.
Осы кезде «Отырар күйреуі» атты кинофильм туралы айтылады. Отырар қаласы алты ай бойы берілмей қарсыласқан. Тек Хорезмшах көмекке жіберген Қараша-Хажиб моңғолдарға беріліп, қақпаны ашқаннан кейін, жеңіліске ұшыраған.
4. Моңғол шапқыншылығының зардаптары орасан зор болды. Жетісу аймағындағы халықтың монғол шапқыншылығына онша қарсылық көрсетпегенінің өзінде қалалар мен қоныстар қаңырап бос қалды.
Монғол шапқыншылығы қалалы мәдениеттің дамуына үлкен кедергі болды. Отырықшылық мәдениет тоқырады. Елдер арасында қарым-қатынас мүлде тоқтады. Қазақстандағы әлеуметтік экономикалық дамудың барысында орасан зардаптарын тигізді.
5.Шыңғыс хан жаулап алған жерлерін өзінің төрт баласына берді. Қазақстан жері оның үш баласының қол астына қалады . Бөліп берілген жерлер ұлыс деп аталды.
Жошы ұлысы, Жошы Шыңғысханның үлкен баласы оных ұлысында шығысы Ертіс өзенінің басты Еуропа жерлеріне дейінгі ат тұяғы жететін жерлер болды.
Шағатай ұлысы. Шағатай Шыңғысханның екінші баласы. Оған Оңтүстік және Оңтүстік-шығыс Қазақстан(Жетісу аймағы) мен Орта Азия жерлері берілген . Ұлыстың орталығы – Алмалық қаласы.
Үгедей ұлысы. Үгедей-Шыңғысханның үшінші баласы. Оған Батыс Монғолия мен Алтай,Тарбағатай, Ертістің жоғары ағысы бойындағы жерлер қараған.
Кіші баласы Төле Монғолия жерін билеген. Ұлыстардың арасында билік, талас-тартыс күшейе берген.
Объяснение:
С.Кенжеахметұлы
сурет: balzhan.files.wordpress.com