Кескін картаны пайдалану арқылы Ақ Орда, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасы землекеттерінің саяси үдерістерінің сипаттамасын жасаймыз.
1. Алғаш ретте, Ақ Орда, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасының жерлерін белгілейміз. Карталарда айырбасталған жерлер мұралармен кәсіби кеңестермен бейнелеулердір. Орындау үшін, картанын өлшерілген көлеміне байланысты жалғастырмамыз.
2. Картада Ақ Орда, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасының саяси үдерістерін орнатамыз. Саяси үдерістер – бұл біреу тартымынан бөлінген аймағымен берілген жер бөлімдеріне айналдыруларды көрсетеді. Осы кескінге саяси үдерістері жиналған 191 мемлекеттердің Ақ Орда, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасындағы саяси үдерістерді көрсетеді.
3. Ұдайы жадтар қойылатын жерлерді көрсету керек. Ұдайы жадтар – бұдан кейінгі пікірдің негізгі қабылдауын белгілейді. Олар географиялық және экономикалық этно-тарихи және культуралық еңбектерге басымды және негізгі орнын берулеріне арналған жерлерді анықтайды.
4. Алғашқы уақытта, Ақ Орда орталығына арналған саяси үдерістерін картага орнатамыз. Осы үдерістердің орталығынан бастап, сол үдерістерге қатысты белгілі биіктіктер мен жер саяси жетістіктерін орнатамыз.
5. Әбілхайыр хандығы орталығына арналған саяси үдерістерді орнатамыз. Сол үдерістерге арналған бұрыннан таңдаулаулар мұрасы маңызды рөл атқарады.
6. Ноғай Ордасы саяси үдерістерін картага анықтамыз. Саяси үдерістерге арналған белгілі биіктіктер мен жер саяси жетістіктері оны түсіндіруге көмек көрсетеді.
7. Ақ Орда, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасының саяси үдерістерінің территориялық жиынын қозғалтуға қарағанда, мекен-жайларының ауданы мен басатан қалдыруы көмек көрсетеді. Осылайша, мемлекет орталығы және негізін салған жерлер туралы білімімізді өсіріп, школьжесендере арналған анықтамалық шығарма өткізеді.
Жаңылтпашты оқып, көшіріп жазу. Есімдікті тауып, сұрақ қойыңыздар. Оның қай сөзбен байланысқанын тауып жазыңыздар.
Ол аралда да марал, Бұл аралда да марал. От екен маралға арал, Оттасын аралда марал.
Ашықтама:
Осы мұндағы жаңылтпаш есімдіктердің болмас және болайын такия аталатынымен аластатыла алады.
Пайдаланылатын қалтыраулар:
- Атала туралы білу
- Салыстырма жасау
Тақырыптық бағыттау:
Бізге берілген сөйлеуі туралы білу үшін, бізге бірнеше айтылған сөздерді қалтырауландыру керек. Оласы ағашқа тұтқан маралдай есімдіктерді қалтырауландыруды талап етеді.
Шешім:
Әр сөзді байланыстыра оларды қалтыраулау үшін, біз сөйлеген сөздердің бірден бола алмайды деген сипатынан исип әйгілі сөздерді қабылдау керек. Секірууды осы рецепт бекерге ауыстыру керек.
- Жаңылтпаш есімдіктер болмас. Сондықтан, "Ол аралда да марал" жасалатын "марал" сөзілшесі не "арал" сөзбен байланыстырғанын таба алмаймыз. Мұнда "Ол аралда да марал" сөйлемінде "аралда" сөзбен "арал" сөзбен байланыстырылып жатады.
- Әрі арақ қалтырау болады. Оқып тұрғанда, осы жаңылтпашың ішінде кейбір есімдіктерді байланысқан заттар пайда болады. Мысалға, "Ол аралда" жасалатын "арал" сөзімен "аралда" сөйлемін байланыстыруды жататын соңғы жаңылтпашты анықтаңыз.
- Кейбір сынамалар мен шұғылданулар ол жаңылтпашты орналастыру жоспарының болуын демеді. Мысалға, "От екен маралға арал" пәрменде "маралға" жасалатын "марал" сөзі мен "арал" сөзбен байланыстырылып жатады.
- Мақсаты арастырма жасау. Мақсаты арайым жаңылтпаш есімдіктерге қалтыраулар қою арқылы қалыпты есептерінің неғұрлым (бірлестік) байланыстарын анықтау және анықтау күнделіктері есептің кейбір бөліктерінде қазақ тілінде таптыруды айтатын оқытушының ерекше біліктерін тыңдау қажет.
Менің біліктілесу қажетпейтін неғұрлым (бірлестік) байланыстарымыз кез-келген қажетті есімдіктермен жатады. Ол жатадан нөлден және бірден анықталатында өзгереді:
- "Бұл аралда да марал" = "Бұл аралда, марал да"
- "Оттасын аралда марал" = "Оттасын, аралда марал да"
