паэзія янкі купалы — гэта філасофскі роздум аб лесе бацькаўшчыны, яе гістарычным мінулым, будучыні. грамадзянская пазіцыя паэта вельмі выразна акрэслена ў вершы «я не для вас»:
я не для вас, паны, о не, падняць скібіну слова рвуся на запусцелым дзірване сваёй старонкі беларусі
літаратурны псеўданім, які абраў для сябе купала, вельмі сімвалічны. сэнс яго як бы прадвызначае сутнасць купалаўскай музы: быць прарокам для сваіх суайчыннікаў. тэма беларусі ў паэзіі янкі купалы вельмі маштабная. у сваіх творах пісьменнік імкнецца асэнсаваць гісторыю сваёй краіны, яе сівую мінуўшчыну, прадвызначыць будучыню. старажытная беларусь бачыцца паэту праз сімвалічныя вобразы кургана, дуба, якія сведчаць аб мужнасці, нязломнасці народнага духу, які стагоддзямі жыве на тэрыторыі беларусі ў гонар славутых асоб, дзейнасць якіх стала яркай старонкай айчыннай і сусветнай гісторыі.
паэзія янкі купалы ўвасобіла ў сваім змесце вельмі складаную і супярэчлівую эпоху. сумнымі, шэрымі фарбамі стварае паэт вобразы роднага краю, беззямельнага беларуса, і лёсу выбітага з каляіны жыцця. эпітэты «худыя», «пагарджаныя», «сляпыя», «глухія» падкрэсліваюць забітасць, сацыяльную і нацыянальную прыгнечанасць беларуса.
народна-паэтычныя вобразы гора, бяды, крыўды, якія ў творчасці янкі купалы маюць абагульняючае значэнне, разбудзілі сон суайчыннікаў. вялікай шматмільённай грамадой яны, беларусы, ідуць адстойваць права «людзьмі звацца». янка купала самаахвярна служыць ідэі сацыяльнага і нацыянальнага вызвалення роднага народа. як паэт, грамадзянін і патрыёт бацькаўшчыны, ён настойліва і пераканальна сцвярджае думку аб асабістай еднасці з роднай зямлёй, старонкай, якая яго нарадзіла. у служэнні радзіме, народу ён бачыць сэнс свайго паэтычнага прызначэння:
з цэлым гутарку весці,
сэрца мільёнаў падслухаць біццё —
гэткай шукаю цэлы век чэсці,
гэта адно мне падпорай жыцця.
сваю ролю як духоўнага правадыра нацыі паэт вызначае ў вершы «я ад вас далёка». у творы «маладая беларусь» даволі выразна выявіліся пачуцці, настрой паэта ў вырашэнні лёсу радзімы:
падымайся з нізін, сакаліна сям'я,
над крыжамі бацькоў, над і,
занімай, беларусь маладая мая,
свой пачэсны пасад між і.
зварот да ўсяго беларускага народа, заклік узняцца на барацьбу за нацыянальную незалежнасць, гістарычнае значэнне гэтай велічнай справы — асноўны матыў верша.
падзеі першай сусветнай вайны янка купала перажывае вельмі . купала-гуманіст ніяк не мог змірыцца з яе антынароднай сутнасцю. яна несла няшчасці, разбурэнні, вымушала многіх беларусаў адракацца ад родных мясцін і накіроўвацца ў далёкі свет.
з маленства паэт палюбіў прасторы роднай зямлі. палымяную любоў да роднага краю, да яе прыроды ён выказаў у сваіх вершах:
лета ты, лета прыгожа-квяцістае,
колькі ты ўносіш аздобы з сабой!
цягнуцца стройна шнуры каласістыя,
пахне прывабна трава над ракой.
з дапамогай сродкаў мастацкай выразнасці мовы «прыгожа квяцістае лета», «шнуры залацістыя» і інш. аўтар стварае прывабны і непаўторны малюнак прыроды, які здольны выклікаць радасны настрой. аднак змест верша азмрачняецца сумнымі сацыяльнымі матывамі. паэт сцвярджае ў вершы думку аб гарманічным адзінстве прыроды і жыцця народнага, выказвае спадзяванні, мару аб жыцці вольным, незалежным:
эх! каб, здаецца, ды шчасця да гэтага!
эх! каб, здаецца, менш гора і слёз!
паэзія янкі купалы глыбока народная. народныя песні, прыказкі, прымаўкі, казкі, легенды — крыніца, якая жывіла паэзію паэта. творы янкі купалы глыбей зразумець гісторыю беларусі, палюбіць яе прыроду, зразумець характар нашага суайчынніка. лёс радзімы, «сны аб беларусі» — асноўная ідэя творчасці паэта, якога з поўным правам можна лічыць грамадзянінам, патрыётам.
Адным з прыцягальных і захапляльных вобразаў паэмы "Новая зямля" з'яўляецца вобраз дзядзькі Антося. Дзядзька Антось — увасабленне сілы і таленту простых людзей з народа. Вызначальнымі яго рысамі з'яўляюцца бязмежная дабрыня, спагадлівасць, шчырасць, ветлівасць, дапытлівасць, лёгкая іронія ў стаўленні да жыццёвых праяў. Яны раскрываюцца ва ўчынках, паводзінах героя і нават яго партрэтнай характарыстыцы:
Ён невысок, не надта ёмак,
Ды карчавіты і няўломак,
А волас мае цёмна-русы,
І зухаўскія яго вусы
У меру доўгі, густаваты,
Угору чуць канцы падняты;
А вочы шэры,невялічкі,
Глядзяць прыветна, як сунічкі,
Але раптоўна і адразу
Не расчытаеш іх выразу:
То смех, то хітрасць з іх бліскае,
То дабрата, але якая!
Антось — камунікабельны, цікаўны да ўсяго чалавек. Варта прыгадаць ягоныя мімалётныя знаёмствы з "вакзальным сторажам" са Стоўбцаў або з Грышкам Верасам з Вільні, які, як і дзядзька, гатовы дапамагчы незнаёмаму чалавеку ў бядзе. Асабістае жыццё дзядзькі Антося склалася не вельмі ўдала: не знайшлося "ні ўдоўкі-любкі, ні дзяўчыны, каб палучыць дзве палавіны, каб разам шчасце здабываць і поруч долю падзяляць". Наста, якую шчыра кахаў, здрадзіла яму і выйшла замуж за другога. Аднак Антось не замкнуўся ў сабе, не ачарсцвеў да людзей, не стаў ссохлай галінай на дрэве жыцця. Наадварот, ён, як ніхто іншы з герояў паэмы, цікавіцца жыццём ва ўсіх яго праявах. Больш за тое, ён зрабіўся найлепшым прыяцелем братавых дзяцей, якія, адчуваючы дзядзькаву дабрыню, шчырасць і павагу да іх, цягнуцца да яго з усёй сваёй дзіцячай непасрэднасцю. Дзядзька Антось для дзяцей — самы галоўны дарадца, суддзя і настаўнік, які вучыць іх разумець вялікую, таямнічую і прыгожую кнігу прыроды. Калі ж Антось часам і спрачаўся з дзецьмі, то "як роўны з роўнымі трымаўся". Ды і сама Антосева натура чымсьці яшчэ па-дзіцячы наіўная і шчырая. Дзядзька Антось ахвярны чалавек, які ўмее жыць дзеля іншых. Фактычна на ягоных плячах ляжыць уся братава гаспадарка і выхаванне дзяцей. Але нават і пробліску незадаволенасці не выказвае герой твора. Праца для яго — такая ж натуральная з'ява, як штодзённы ўзыход сонца. Праца корміць Антося і дае яму сілу і натхненне. Таму ён "заложна і цярпліва ў зямлю ўкладваў свае сілы", таму:
Што ні замысліць, то ўсё зробіць,
І так прыгоніць, так аздобіць,
Што і для вока нават міла.
І ўсё выразна гаварыла,
Што ён не толькі гаспадар,
Але й прыроджаны штукар,
Якіх на свеце не так многа.
Антось паўстае перад намі як чалавек чулай і шырокай душы, які жыве ў міры і згодзе з людзьмі і прыродай. Калі ён трапляе ў Вільню, то шумны і мітуслівы горад выклікае ў ім пачуццё нейкай варожасці, разгубленасці і бездапаможнасці. Яму, які ні хвіліны ў жыцці не прасядзеў склаўшы рукі, гарадскі "вэрхал" здаецца непатрэбным. Яшчэ больш узрастае ў ім гэта пачуццё пасля знаёмства з бессаромнымі чыноўнікамі ў зямельным банку. І на чыноўніцкую пагарду да простага чалавека, хай сабе і ў думках, ён адказвае панам сваёй пагардай: "Няхай цябе водзяць сляпога, як водзіш ты за нос другога". Горад з яго вузкімі і крывымі вулкамі, грукатам, мітуснёй, адсутнасцю прыветлівых твараў і пагардаю панства да простага чалавека выклікаў у дзядзькі Антося моцны выбух злосці. Аднак той жа Антось, гледзячы на горад з Замкавай гары, любуецца яго забудовай, але ж найбольш раздоллем далёкіх палёў, палоскамі нівак. І ў гэтым — уся вольналюбівая натура Антося: горад, штучнае ўтварэнне, бянтэжыць яго, бо абмяжоўвае "палёт думак". Антось жа прывык да "палёў, задумаю спавітых", дзе адчуваў сябе гаспадаром. І наўрад ці атрымаўся б вобраз Антося такім жывым і праўдзівым, калі б герой быў паказаны ў няспыннай сялянскай працы. Старонкі паэмы, прысвечаныя дзядзьку Антосю, як і тыя раздзелы, дзе свет паказваецца ва ўспрыняцці дзяцей, — адны з самых запамінальных і прачулых.
снежаньскія марозы
у иней старыя бярозы
Прыгожа, па-майстэрску закавалі.
Старыя анучы восені убрали.