Азақ тілінің мәртебесін жақсарту үшін өтініш, тілек негізінде қалау мәнді 5 сөйлем құрастырыңыз. үлгі: қазақстан телеарналарының барлығы бағдарламаларды тек қазақ тілінде жүргізсе игі еді.
1. Сөз тіркестерінің сыңарлары арасындағы синтаксистік қатысушыларына настарды атаңдар.
Синтаксистік қатысушылар:
- Орын тапсырушы (субъект) - кімнің жасауын айтады.
- Орын алушы (объект) - кімді орын алуға нысан атады.
- Орын белгішесі (предикат) - не істегенін айтады.
- Көрсетуші (атыф) - кімге не, нелерге, кемдерге тиетінін айтады.
- Көрсетілісті/көрсетілуші (атыфты сипаттаушы) - егер көптеген өрнектерді көрсетуде көмектессе, оның мәнін айтады.
2. Сөз тіркестерінің байланысу тәсілдерін атаңдар. Мысал келтіріңдер.
Тәсіл - сөздерді байланыстыру бекітілген әдістеме. Мысалы, келтірілген сыйламың мысалы.
3. Есімді және етістікті тіркестердің ерекшеліктерін айтыңдар.
Есімді тіркестер қалыпты, пайдаланушының бәсекеге арналған. Мысалы, ағаштың, қардыңан.
Етістікті тіркестер - мысалы, кешкі өтінішті, жатырманы, ынтымалы, шағын нұсқасындағы сөздер. Мысалы, бен, немесе, бір үшін.
4. Сөз тіркестерінің байланысу формаларын атаңдар. Мысал келтіріңдер.
Байланысу формалары - белгілі құжатты, сұралған сөздерге қарай анықтау шарты. Мысалы, -ы/-і/-кы/-ке/-ден/-да тоқтамауы келесі сөзде.
5. Сөз тіркестерінің фразеологиялық тіркестерден айырмашылығы мен ерекшеліктері туралы айтыңдар.
Фразеологиялық тіркестер - белгілі мағыналы сөйлеу санаттарында пайдаланылатын сөз тіркестері. Оларды сөздік қуралы бойынша таңдау керек, белгілі мағыналы болуы керек. Мысалы, "әйел ауа вақты" - бұл фразеологиялық тіркес.
Фразеологиялық тіркестердің ерекшеліктері - өзге сөздерге көптеген әрекеттік-дәстүрлі шарттар. Мысалы, "оқудан кейін қара суың" - оқу аясына қарау керек.
6. Қиысудың өзге байланысу түрлеріне ерекшелігін атаңдар.
- Ерекшелік тауларының өзгеруіне көмек көрсететін.
- Екі себепті шалудан айырылған шаралармен (тиилуштармен)
- Изаулар арқылы көрсетілетін.
- Жарнамаларды қоса отырып өзгеретін.
7. Изафет дегеніміз не? Мысал келтіріңдер.
Изафет, бір сөзді немесе сөз топты басқа сөзге байланыс табуға көмек көрсететін тіркестерді көрсетеді. Мысалы, "алма ағашы".
8. Сатылай қабысуға мысал келтіріңдер.
Сатылай қабысу - бірін-бірімен ешқайсысына қарапайым байланыс табуға көмек көрсететін тіркестерді көрсетеді. Мысалы, "ақыл-пысық".
9. Жанаса байланысқан сөздердің басыңқы сыңары көбіне қай сөз табынан болады?
Жанаса байланысқан сөздер - "барлық", "біраз", "жоқ", "кей", "мықты", "ортақ" және басқалары. Мысалы, "ортақ шақ".
10. Меңгерудің жай және күрделі түрлеріне мысалдар келтіріңдер.
Меңгеру - сөздерді басқа сөзге байланыс табатынын көрсететін тіркестерді көрсетеді. Мысалы, "мейрамдан" (меңгеру - жай), "аны" (меңгеру - күрделі).
11. Есімді сөз тіркестеріне мысал келтіріңдер.
Есімді сөз тіркестері - сол сандардың туралы сөйлеу құқығы мен шарты бар сөз табатын тіркестер. Мысалы, "мектепте".
12. Етістікті сөз тіркестеріндегі басыңқы сыңарға негіз болатын сөз табы қандай?
Етістікті сөз тіркестері - ақпарат соғысыз атаулар мен бәріне жаудың жабығын анша табатын тіркестер. Негіз болатын сөз - "барлық". Мысалы, "барлық адам".
Терминдер Маңызды деректер
1. Жануарлар - суды жандандыру және алдын алу арқылы ғарыштағы ауруларды жасыру көмегін беретін жануарлар.
2. Ғарышқа - бастапқы мәтінде ғарышқа тасбақа, мысық, ит, маймыл және бейкер маймылдарының мұқияты ақпараттары берілген.
3. Салмақсыздық - ғалымдардың салмақсыздықтың өмір сүре алмайды деп ойлап, тетіктерді шешу үшін ғарышқа жануарларды қатыстыратын әдістерді пайдалануы.
4. Сапар - ғарышқа қара жатқан иттердің сөзі.
5. Орбиталық ұшу - Лайка есімді иттің 1957 жылың 3 қарашасында жер аумағындағы орбитада ұшған болатындығы.
6. Кемес - жерге қайту және орнына бару арқылы ғарыштағы аурулар мен жабықтың орындалуына байланысты кесет түрі.
7. Сәттілік - өмір сүру, ықпалдылық және басқа ақпараттарды олардың истеуі, еселестік параметрлері туралы ақпарат алғаны.
8. Түсу - ғарышқа атағын табу үшін жандандыру кезінде ақпараттарды насихаттап беру.
9. Қату - маңызды сұрауларға жауап беру туралы ақпарат беру.
10. Ғана - берілген жеке мәліметтік деректерде тек осындай біреулі айту.
Терминдерді, маңызды деректерді топтап кестеге түртіп отырғаннан кейін, оларды белгіленген мәтіннің сөз және аймақтарына сәйкес келтіріп жатамыз. Одан кейін, осы мәтіндегі казак тілінде берілген сөздерді жадтау жанында пайдалану кезінде осы терминдердің маңыздыдеректерін айтып сабақты қолдануға болады.
Синтаксистік қатысушылар:
- Орын тапсырушы (субъект) - кімнің жасауын айтады.
- Орын алушы (объект) - кімді орын алуға нысан атады.
- Орын белгішесі (предикат) - не істегенін айтады.
- Көрсетуші (атыф) - кімге не, нелерге, кемдерге тиетінін айтады.
- Көрсетілісті/көрсетілуші (атыфты сипаттаушы) - егер көптеген өрнектерді көрсетуде көмектессе, оның мәнін айтады.
2. Сөз тіркестерінің байланысу тәсілдерін атаңдар. Мысал келтіріңдер.
Тәсіл - сөздерді байланыстыру бекітілген әдістеме. Мысалы, келтірілген сыйламың мысалы.
3. Есімді және етістікті тіркестердің ерекшеліктерін айтыңдар.
Есімді тіркестер қалыпты, пайдаланушының бәсекеге арналған. Мысалы, ағаштың, қардыңан.
Етістікті тіркестер - мысалы, кешкі өтінішті, жатырманы, ынтымалы, шағын нұсқасындағы сөздер. Мысалы, бен, немесе, бір үшін.
4. Сөз тіркестерінің байланысу формаларын атаңдар. Мысал келтіріңдер.
Байланысу формалары - белгілі құжатты, сұралған сөздерге қарай анықтау шарты. Мысалы, -ы/-і/-кы/-ке/-ден/-да тоқтамауы келесі сөзде.
5. Сөз тіркестерінің фразеологиялық тіркестерден айырмашылығы мен ерекшеліктері туралы айтыңдар.
Фразеологиялық тіркестер - белгілі мағыналы сөйлеу санаттарында пайдаланылатын сөз тіркестері. Оларды сөздік қуралы бойынша таңдау керек, белгілі мағыналы болуы керек. Мысалы, "әйел ауа вақты" - бұл фразеологиялық тіркес.
Фразеологиялық тіркестердің ерекшеліктері - өзге сөздерге көптеген әрекеттік-дәстүрлі шарттар. Мысалы, "оқудан кейін қара суың" - оқу аясына қарау керек.
6. Қиысудың өзге байланысу түрлеріне ерекшелігін атаңдар.
- Ерекшелік тауларының өзгеруіне көмек көрсететін.
- Екі себепті шалудан айырылған шаралармен (тиилуштармен)
- Изаулар арқылы көрсетілетін.
- Жарнамаларды қоса отырып өзгеретін.
7. Изафет дегеніміз не? Мысал келтіріңдер.
Изафет, бір сөзді немесе сөз топты басқа сөзге байланыс табуға көмек көрсететін тіркестерді көрсетеді. Мысалы, "алма ағашы".
8. Сатылай қабысуға мысал келтіріңдер.
Сатылай қабысу - бірін-бірімен ешқайсысына қарапайым байланыс табуға көмек көрсететін тіркестерді көрсетеді. Мысалы, "ақыл-пысық".
9. Жанаса байланысқан сөздердің басыңқы сыңары көбіне қай сөз табынан болады?
Жанаса байланысқан сөздер - "барлық", "біраз", "жоқ", "кей", "мықты", "ортақ" және басқалары. Мысалы, "ортақ шақ".
10. Меңгерудің жай және күрделі түрлеріне мысалдар келтіріңдер.
Меңгеру - сөздерді басқа сөзге байланыс табатынын көрсететін тіркестерді көрсетеді. Мысалы, "мейрамдан" (меңгеру - жай), "аны" (меңгеру - күрделі).
11. Есімді сөз тіркестеріне мысал келтіріңдер.
Есімді сөз тіркестері - сол сандардың туралы сөйлеу құқығы мен шарты бар сөз табатын тіркестер. Мысалы, "мектепте".
12. Етістікті сөз тіркестеріндегі басыңқы сыңарға негіз болатын сөз табы қандай?
Етістікті сөз тіркестері - ақпарат соғысыз атаулар мен бәріне жаудың жабығын анша табатын тіркестер. Негіз болатын сөз - "барлық". Мысалы, "барлық адам".