Жошы ханның өлімі төңірегінде алып қашпа әңгіме көп. Олай болуы Жошы өлімінің кездейсоқтығында ма деп ойлаймын. Оқиға былай болған. Шыңғысхан 1225 жылдың күзінде Хорезм жорығынан атамекеніне қайтып оралып, Туланың қара орманында хан ордасын тігеді [1]. Келе сала алда тұрған Тангут (Си Ся) жорығына қамдана бастайды. Жорыққа байланысты ол өз ұлдары және қолбасшы, кеңесшілерін қара шаңырақта бас қосуға шақырады. Жошы «Денсаулығының ақаулығына» байланысты бұл жолы да келе алмады. Бірақ Хорезмнен келген Шағатай «Жошы қыпшақтарды жақын тартып алғаны соншалық ол ата жұртынан іргесін алысқа салып қана қоймай тіптен қара шаңыраққа қарсы бағытталған әрекет жасауы ықтимал» [1], - деген хабар жеткізеді. Оның үстіне дәл осы кезде Маңғыттық біреудің: «Жошы хан есен-аман Қыпшақ даласында бөкен аулап жүр [2], - делінетін хабары Шыңғысханды шынымен қаһарына міңгізеді. «Жошы бізге жау болды, ол жынданған екен» [2], - деп қаһарланған Шыңғысхан Өгөдэй, Шағатай қолын Жошыға қарсы аттандырып, өзі ұлдарының соңынан атқа қонбақшы болып жинала бастайды. Дәл осы сәтте «Жошы дүниеден өтті» деген оқыс хабар келіп жетеді. Шыңғысхан басында бұл хабарлардың қайсысына сенерін білмей дал болды. Ақыры Жошы туралы жағымсыз хабар шындыққа айналғанда, Қаған жалған хабар таратқан маңғытты ұстап басын алуды бұйырады, бірақ ол із түзсыз жоғалып кетеді.
Мұндай суық хабарды Шыңғысханға жеткізу де оңайға түспесе керек. Түрік шежіресінде (Родословия Тюрков) айтылуы бойынша қайғылы оқиғаны Қағанға естіртуге ешкімнің батылы бармай қағанның әмірлері бұл міндетті ұлы жыршыға жүктейді. Шыңғысхан жыр жырла деп әмір берген сәтін пайдаланған ұлы жыршы:
- Тенгиз баштын булғанды, ким тондурур, а ханым?
Терек тубтын жығылды, ким тургузур, а ханым?,- дегенде,Шыңғысхан оған жауап ретінде:
Жыршы жоғарыдағы сөзін қайта қайталағанда көзі жасқа толы екенін аңғарған Шыңғысхан:
- Кöзунг йашын чöкӱртӱр конглӱнг толды болғаймы?
Жиринг кöнгуль öкӱртӱр Жучи öльди болғаймы?, -
деп, бұдан былай Жошының өлімі жайлы ауыз ашқан жанның көмекейіне құм құйылсын деген билік айтады. Сонда ұлы жыршы:
- Сöйлемеске эрким йок сен сöйлединг, а ханым!
Ӧз йарлығынг öзге жаб айу öйлединг, а ханым! - деп жауап қайырады.
Сонда қасіретті мойындамасқа шарасы қалмаған ұлы қаған: - Кулун алған куландай кулунумдин айрылдым
Айрылышкан анкаудай эр олумдин айрылдым, - делінетін түрік жырынан үзінді айтқан сәтті пайдаланып, әмірлері түгелімен орындарынан тұрып ұлы қағанға көңіл айтқан деседі.
Әрбір халық өзінің салт-дәстүрлерін көрсетеді сипаты мен ерекшеліктері. Дәстүр көмектеседі өздерін қоғамның бір бөлігі және түсінуге үздіксіздігі оның тарихы. Ең бастысы, халық салт-дәстүрлері - қандай мінез-құлық ережелері белгіленіп, адамға қандай мінез-құлық болып саналады, жақсы және қалаулы. Мысалы, халқымның қабылданды мұндай мінез-құлық ережелері: ешкімді жәбірлеуге, көмектесуге әлсіз, кедей және ескі адамдар. Барып, науқастардың және шығарып салу соңғы сапарға қайтыс болған. Әсіресе мұқият қабылданды жүгінуге қонағы – қандай қонақжайлылық сен оған окажешь байланысты және сенің беделі, атақ-даңқы твоей. Егер қонақ – шетелдік, ол отанында айтып береді, қандай адамдар өмір сүреді твоей стране. Тағы өте маңызды әдет-ғұрыптар байланысты-баба. Сыйластықпен қарайды отырып, оның ішінде, қып – ата-аналары және аға туыстарына. Олардың кеңес сұрайды отырып, маңызды шешімдер, мысалы, сұрайды батасы, going алыс жолға бастап, жаңа іс немесе отбасын құра. Бұрын белсенді құрметтеген және қайтыс болған ата-баба. Үшін олардың помянуть добрым словом және оларды сұрай көмек және қорғау, устраивали үлкен мерекелер. Мысалы, Қысты шығарып салу (бұл мереке қазір деп аталады Масленица) бұрын қабылданды поминать ата-бабаларымыздың, ал ол үшін Русьдегі әрқашан пекли құймақ, ұқсас күн, беретін барлық өмір. Осыған ұқсас мереке және жазда деп аталады, ол "Троица", немесе "Жасыл святки". Бұл күні жан-бабаларымыздың қалай қуанды, барлық қайтадан расцвело, өмір жалғасуда. Сонымен қатар атап өтілді және күзгі және көктемгі көктемгі күн тоғысы, және жазғы және қысқы солнцестояние, яғни барлық маңызды іс күншуақ. Иә, өзінің туысы орыс адамдары жүргізді Күн. Өзі сөз Русь байланысты ұғымымен жарық (ақсары шаш – аққұба шаштар. Міне, сипаты, біздің халық, жалпы алғанда, ашық. Ал салт-дәстүрлері, бұл көмектеседі.
оны ұлы жыршы жеткізген. ал толығырақ:
Жошы ханның өлімі төңірегінде алып қашпа әңгіме көп. Олай болуы Жошы өлімінің кездейсоқтығында ма деп ойлаймын. Оқиға былай болған. Шыңғысхан 1225 жылдың күзінде Хорезм жорығынан атамекеніне қайтып оралып, Туланың қара орманында хан ордасын тігеді [1]. Келе сала алда тұрған Тангут (Си Ся) жорығына қамдана бастайды. Жорыққа байланысты ол өз ұлдары және қолбасшы, кеңесшілерін қара шаңырақта бас қосуға шақырады. Жошы «Денсаулығының ақаулығына» байланысты бұл жолы да келе алмады. Бірақ Хорезмнен келген Шағатай «Жошы қыпшақтарды жақын тартып алғаны соншалық ол ата жұртынан іргесін алысқа салып қана қоймай тіптен қара шаңыраққа қарсы бағытталған әрекет жасауы ықтимал» [1], - деген хабар жеткізеді. Оның үстіне дәл осы кезде Маңғыттық біреудің: «Жошы хан есен-аман Қыпшақ даласында бөкен аулап жүр [2], - делінетін хабары Шыңғысханды шынымен қаһарына міңгізеді. «Жошы бізге жау болды, ол жынданған екен» [2], - деп қаһарланған Шыңғысхан Өгөдэй, Шағатай қолын Жошыға қарсы аттандырып, өзі ұлдарының соңынан атқа қонбақшы болып жинала бастайды. Дәл осы сәтте «Жошы дүниеден өтті» деген оқыс хабар келіп жетеді. Шыңғысхан басында бұл хабарлардың қайсысына сенерін білмей дал болды. Ақыры Жошы туралы жағымсыз хабар шындыққа айналғанда, Қаған жалған хабар таратқан маңғытты ұстап басын алуды бұйырады, бірақ ол із түзсыз жоғалып кетеді.
Мұндай суық хабарды Шыңғысханға жеткізу де оңайға түспесе керек. Түрік шежіресінде (Родословия Тюрков) айтылуы бойынша қайғылы оқиғаны Қағанға естіртуге ешкімнің батылы бармай қағанның әмірлері бұл міндетті ұлы жыршыға жүктейді. Шыңғысхан жыр жырла деп әмір берген сәтін пайдаланған ұлы жыршы:
- Тенгиз баштын булғанды, ким тондурур, а ханым?
Терек тубтын жығылды, ким тургузур, а ханым?,- дегенде,Шыңғысхан оған жауап ретінде:
- Тенгиз баштын булғанса, тондурур (тундырар) олум Жучи дүр,
Терек тубтын жығылса, тургузур олум Жучи дүр.
Жыршы жоғарыдағы сөзін қайта қайталағанда көзі жасқа толы екенін аңғарған Шыңғысхан:
- Кöзунг йашын чöкӱртӱр конглӱнг толды болғаймы?
Жиринг кöнгуль öкӱртӱр Жучи öльди болғаймы?, -
деп, бұдан былай Жошының өлімі жайлы ауыз ашқан жанның көмекейіне құм құйылсын деген билік айтады. Сонда ұлы жыршы:
- Сöйлемеске эрким йок сен сöйлединг, а ханым!
Ӧз йарлығынг öзге жаб айу öйлединг, а ханым! - деп жауап қайырады.
Сонда қасіретті мойындамасқа шарасы қалмаған ұлы қаған: - Кулун алған куландай кулунумдин айрылдым
Айрылышкан анкаудай эр олумдин айрылдым, - делінетін түрік жырынан үзінді айтқан сәтті пайдаланып, әмірлері түгелімен орындарынан тұрып ұлы қағанға көңіл айтқан деседі.