Молекулалық-кинетикалық теория Молекулалық-кинетикалық теория
Молекулалық-кинетикалық теория заттарды жеке бөлшектердің (атомдар мен молекулалар) жиынтығы ретінде қарастырады және заттың әртүрлі күйінің қасиеттерін, бөлшектердің кинетикалық энергияларын потенциалдық энергиясымен өзара тартылу күштерін салыстыру арқылы түсіндіреді.
Газ тәріздес заттар
Молекулалық-кинетикалық теория тұрғысынан қарағанда газдар – бір-бірімен байланыспайтын және бүкіл көлем бойынша еркін қозғалатын бөлшектер жиынтығы.
Газдардың нақты пішіні мен көлемі жоқ, себебі бөлшектер өздерінің ретсіз қозғалуына орай барлық қол жетімді кеңістікті толтырады.
Бір заттың басқа заттың көлеміне сәйкес өзара еркін таралу құбылысын диффузия деп аталады.
Сұйық күйіндегі заттар
Сұйықтық – қатты және газ тәріздес заттар аралығындағы аралық күйде болатын заттың сұйық агрегаттық күйі. Сұйықтықтағы бөлшектер газдардағы сияқты еркін қозғалады, бірақ бөлшектер арасындағы арақашықтық әлдеқайда аз болады.
Қатты күйдегі заттар
Қатты заттар бөлшектер еркін қозғала алмайды, олар тұрақты позицияларда берік орналасқан. Қатты денелердің ішкі құрылысы бөлшектердің, атомдардың, иондардың және молекулалардың тұрақты орналасуымен сипатталады. Мұндай қатты денелердің құрылымында әр түрлі кристалдық торлар болады.
Молекулалық-кинетикалық теория – Mолекулярно-кинетическая теория – Molecular kinetic theory
Броундық қозғалыс – Броуновское движение – Brownian motion
Бөлшектердің қозғалысы – Движение частиц – Motion of charged particles (particle motion)
Пішін – Форма – Form
Көлем – Объем – Volume
Сығылуы – Сжимаемость – Сompressibility
Диффузия – Диффузия – Diffusion
Беттік керілу – Поверхностное натяжение – Surface tension
Тұтқырлық – Вязкость – Viscosity
Кристалдық – Кристаллический – Сrystallic (crystalline)
Кристалдық тор – Кристаллическая решетка – Сrystal cell
Әр түрлі агрегаттық күйдегі заттардың қасиеттері
Газдардағы бөлшектер
бір-бірінен алшақ орналасқан, бос кеңістік өте көп;
бір-біріне әлсіз тартылады;
ретсіз және еркін қозғалады.
Сұйықтықтағы бөлшектер
жақын орналасқан;
бір-біріне едәуір күшті тартылады;
әрдайым бір-бірімен жылжып, ретсіз және еркін қозғалады.
Қатты денелердегі бөлшектер
бір-біріне өте тығыз орналасқан, сондықтан оларды сығу қиын;
өте күшті тартылады, сондықтан олар еркін қозғала алмайды;
қозғалмайтын нүкте маңында дірілдейді, бірақ бір жерден екінші жерге қозғалмайды.
2. Бөлшектердің молекулалық-кинетикалық теориясына сүйеніп, қатты, сұйық және газ
тәрізді заттардың қасиеттерін түсіндір.
3. Оқушы үйінде тәжірибе жасап көрді.
Бос бөтелкенің аузын қақпақпен жауып
тоңазытқыштың мұздатқышына қойды. 5 минут уақыттан соң бөтелке ішінен ауасын сорып
алғандай бөтелкенің қабырғалары ішке қарай қабысып қалды. Бұл құбылыстың себебін
түсіндір.
Егер мұздатқыштан бөтелкені алып шықсақ бұрынғы қалпына келе ме? Себебін түсіндір.
ЖҰМЫС ПАРАҒЫ
Қасиет 1: газдар жеңіл және жылдам
араласады.
Түсіндірмесі:
Қасиет 2: металдар жылуды жақсы
өткізеді
Түсіндірмесі:
Қасиет 3: қатты заттар немесе сұйықтық бірдей көлемде газдардан
едәуір ауыр болады.
Түсіндіру:
4
4. Судың үш агрегаттық күйде болуының маңызды сипаттамасы – бір күйден екінші күйге
«Күлтегін» жыры (үлкен жазу) жер мен көктің және а ң жаралуы туралы философия толғаудан басталады (биікте Көк тәңірі, төменде қара жер жаралған да екеуінің арасында а жаралған). Бұдан кейін бүкіл а Білге қаған мен Күлтегін батырдың ата-бабалары билік жүргізгені, түгел түркінің басын қосып, қуатты мемлекет орнатқан Бумын қаған мен Істемі қаған мадақталады. «Күлтегін» жырының авторы Түрік қағандығының бүкіл әлемді аузына қаратқан айбарлы да абыройлы дәуірін зор мақтаныш сезіммен жырлайды. Сондай-ақ ақын Бумын қаған мен Істемі қаған қайтыс болған соң түркі елінің тағына дарынсыз қағандар отырғанын, халықты опасыз бектер мен жүгенсіз әміршілер билегенін күйінішке толы жыр жолдары арқылы жеткізген («Соңындағы інісі ағасындай болмады, Ұлдары әкесіндей болмады. Біліксіз қағандар отырған екен, Жалтақ қағандар отырған екен»). Табғаш елінің алдауына көнген Түрік қағандығының бектері өзара араздасып, елдің ішкі бірлігіне көп нұқсан келтірді. Елде алауыздық туды. Түрік қағандығының іргесі шайқала бастады. Бұл өте қауіпті кезең еді. Автор түркі халқы ата-баба дәстүрін берік ұстаған кездерінде ешкімге тәуелсіз, еркін өмір сүргенін жырлай келіп, ол осы жолдан тайып, дұшпанға алданған сәттерінде: «Бек ұлдары – құл болды, Пәк қыздары – күң болды», – дейді. Міне, содан кейін Күлтегін батыр көп әскер жиып, түркі елін жаудан азат етуге кіріскені зор сүйіспеншілікпен суреттеледі. Түркі әскерінің оғыз, соғды, түргештерге, т.б. қарсы жүргізген шайқастары, ал Күлтегін батырдың шайқас алдындағы жекпе-жекке шығып, жауды ұдайы жеңіп отырғаны зор шеберлікпен бейнеленген. Жырдың авторы Күлтегін мінген аттың сипатын, ат әбзелдерінің әдемілігін, батыр қаруының сұсты көрінетінін ұтымды теңеулер арқылы көрсете білген. Жырда Күлтегін түркі елінің «төрт бұрышындағы» барлық жауды жеңіп, елде тыныштық, бейбіт өмір орнатады. Ақын Күлтегіннің ерлігі туралы: «Бастыны – еңкейтті, Тізеліні – бүктірді», – дейді. Сөйтіп, жырда Күлтегін батырдың күллі түркі халқын тәуелсіз еткені әрі оны байлыққа кенелткені «Жалаңаш халықты тонды, Кедей халықты бай қылдым. Аз халықты көп қылдым. Тату елге жақсылык қылдым», – деп зор мақтаныш сезіммен баяндалады: «Күлтегін» жырының басты идеясы – түркі халқын ауызбірлікке, сыртқы жауға қарсы ұйымдасқан күреске, ежелгі ата-баба жолы мен салт-дәстүрін берік ұстауға үндеу болып табылады. Жыр соңында Күлтегін батыр қайтыс болғанда бүкіл түркі халқы қатты қайғырып, аза тұтқаны, оны жоқтап, жерлеу салтанатына әлемнің төрт бұрышынан көптеген атақты адамдар – елшілер, батырлар, бектер, тас қашайтын шеберлер, т.б. келгені айтылады.
«Күлтегін» жыры – елдің ішкі бірлігін жыр еткен, идеялық мазмұны терең, көркемдік дәрежесі биік поэзиялық туынды. 2001 жылы 18 мамырда Астана қаласындағы Еуразия ұлттық университетіне Күлтегін жазба ескерткішінің көшірмесі қойылды.
Объяснение: