Шоқан 1835 жылдың қараша айында Құсмұрын бекетінде қазіргі Қостанай облысы Әулиекөл ауданындағы Құсмұрын жерінде атақты аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов отбасында дүниеге келген. Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы сол кезде Аманқарағай дуанының (орталығы Қараоба мекені) аға сұлтаны болған. Округ орталығы 1844 жылы Құсмұрын қамалына ауысқаннан кейін дуан аты Құсмұрын болып өзгертілді. Шоқанның өз атасы Уәли Орта жүздің ханы болған. Арғы атасы Қазақ Ордасының Ұлы ханы Абылай, Шоқан оның шөбересі. Шоқанның балалық шағы қыс кезінде Обаған бойындағы Күнтимес ордасында, жазда Есілдің оң саласы Аққанбұрлық алабындағы ата жайлауда өткен. Әжесі Айғаным тұратын Сырымбеттегі хан ордасында да балдәурен күндерін өткізген.«Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, Күнтимес ордасындағы әкесі ашқан ауыл мектебінде хат таныған Шоқан сол мектепте ортағасырлық қыпшақ-шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырады.Шоқанның жақын туыстарының естеліктеріне қарағанда, ол бала кезінен білімге бейім әрі құмар болған. Шоқан тарихи аңыз-әңгімелерге ерте бастан-ақ қызыққан. Ол жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең- жырларын зор ықыласпен тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде сұлтан әулетінен шыққан әжесі Айғанымның ықпалы күшті болды. Ол жас Шоқанға ежелгі қазақ аңыздарын, аңыз-әңгімелерін, мақал-мәтелдері мен даналық сөздерін жиі айтып отыратын. Шоқан 12 жасына дейін Құсмұрындағы мектепте оқып, мұсылман діні ілімімен танысты. Шоқан ауылдық бастауыш мектепте оқып жүріп-ақ араб, парсы, шағатай тілдерінің негізін үйреніп алды. Шоқанның жақын туыстарының естеліктеріне қарағанда, ол бала кезінен білімге бейім әрі құмар болған. Шоқан тарихи аңыз-әңгімелерге ерте бастан-ақ қызыққан. Ол жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең-жырларын зор ықыласпен тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде сұлтан әулетінен шыққан әжесі Айғанымның ықпалы күшті болды. Ол жас Шоқанға ежелгі қазақ аңыздарын, аңыз-әңгімелерін, мақал-мәтелдері мен даналық сөздерін жиі айтып отыратын. Шоқан 12 жасына дейін Құсмұрындағы мектепте оқып, мұсылман діні ілімімен танысты. Шоқан ауылдық бастауыш мектепте оқып жүріп-ақ араб, парсы, шағатай тілдерінің негізін үйреніп алды.
Айтыс өнері (біздің көзқарасымызбен)
Айтыс өнері қазақ халқында өте маңызды орын алады. Бұл жерде екі адам бір-бірімен айтысады. Айтысатын адамдарды айтыскер деп атайды. Олар домбырамен айтысады. Бұл жерде ұлттық аспапты көргісі келетін бала көрсетілген. Ол баланың есімі Әсет болады. Қасындағы ағасы оған айтыс болғалы жатқанын жеткізді. Олар бұл жерге анасы мен әжесімен келіпті. Сонымен қатар олардың кішкентай қарындасы бар. Олардың айтысқа қызығушылығы артып тұр. Тамашалап, бақылап тұр. Айтысқа ер а қатысып жатыр. Екеуіде өте әдемі киінген. Қазағымыздың ұлттық киімдерін киюмен қатар, ұлттық аспабымызда ойнап отыр. Олардың отырған дастарқан үстінен қымызды көруге болады. Қымыз біздің ұлттық сусынымыз. Айтыс кең, жазық далада өтіп жатыр. Бұл қазағымыздың кең даласы, неткен керемет десеңші. Айтыс өнері салт-дәстүрімізбен байланысты. Айтыскер ақын сонымен қатар суырыпсалма қасиетке ие болуы шарт. Олар негізгі мәселені талқылап, немесе бір-бірімен қағытпа қалың арқылы айтысуы мүмкін. Бір сөзбен айтқанда, қазағымыздың бұл өнеріне ештеңе жетпейтіні рас.