Томирис (б. з. д. шамамен 570-520 жж.) — сақ-массагет патшайымы, Кирдің парсы патшасы Геродот әкелетін соғыс туралы әңгіме ("тарих" I 205-214).
Томирис Ишпакай скифінің ұрпағы болды. Шөбере Мадия, аты аңызға айналған патшаның немересі немесе қызы (Спаргапис).
Б.з. б. 530-529 жж. Мидия патшасы — Кир, көптеген елдерді бағындырып, "Азия билеушісі" атағын алып, Ұлы далаға жорыққа шықты. Шабуыл шамамен Түркістан мен Отырар арасында Сырдариядан басталды. Сол кезде сақ — олардың патшасының жесірлері-Томирис. Томиристің күйеуі тиграхаудов Рустам болды. Кир елшіні патшаға үйленуге және екі халықты бір мемлекетке біріктіруге ұсыныспен жіберді. Сақ патшайымы бас тартумен жауап берді.
Бірінші кездесу Томирис — Спаргапис ұлы басқарған сақтардың жеңісімен аяқталды. Сақ әдет-ғұрпы бойынша жеңіс әрқашан жуылып, оны пайдаланып, персалар түнде сақ әскерлеріне күшті шарап лақтырып, нәтижесінде сақ жауынгерлері мас болып шықты. Оны Кир пайдаланып, сақ әскері мен патшаның ұлы — Спаргапистің үшінші бөлігін тұтқынға алды. Тұтқында сол өзіне қол жұмсады. Сондай-ақ, осы шайқаста аты аңызға айналған Рустам, тиграхаудов Кавада патшасының ұлы, Томирис патшасының күйеуі ерлікпен қаза тапты.
Шешуші шайқасқа соңғы шешуші сәтте патшалықпен шайқасқа шыққан әйелдер, сақ қыздар да қатысты. Бұл шайқас Геродот "ең қатал және ұлы" деп атады. Қанды шайқас сақтардың жеңісімен аяқталды, мұнда перстер ерлердің шайқасы алаңында көруді күткен жоқ. Геродот бойынша, барлық перстер ұрыс алаңында қаза тапты, олардың арасында Кир де болды. Бұл Персия үшін күшті соққы болды, көршілер арасында мемлекеттің әскери беделі құлады. Бұдан былай "Азия билігі"болған жоқ. Осылайша сақ патшасы Томирис Кирдің "Азия билігінің" әскері толығымен талқандады. Кейіннен Кирдің мұрагері Гаумата (немесе Лжебардия) болды. Бірақ, оны көп ұзамай Гауматты өлтіріп, сөз байласушылар таңдаған Дарий копьеносеці ауыстырды.
Жеңіске массагет, тиграхауд және хаомаваргтар руынан сақтардың үлкен бөлігін жоғалту есебінен қол жеткізілді. Кирдің басын кесіп, екі сатының қанымен бірге оның қанымен былғары қап толтырып, Томирис барлық кезде: "сен қан келді, сондықтан оны түбіне дейін іш!",- және оның басын осы қапқа тастадым.
Томирис икемді стратег болды, халық арасында үлкен беделге ие болды, ол туралы Сақ мемлекеті өлгеннен кейін бір ғана емес, үш билеуші басқарғанын айтуға болады.
«Қозы Көрпеш- Баян сұлу» жырының көптеген нұсқалары бар. Бұл жырды XIX ғасыр бойында орыс ориенталистері жинап, бастырған еді. Ең алғаш бұл сюжеттің башқұрт тілндегі бір нұсқасын 1812 жылы Т. Беляев жазып алып, Қазақ қаласында жарияланған.
«Қозы Көрпеш- Баян сұлу» жырының қазақ арасындағы сюжеттерін 1830 жылдардан бастап белгілі шығыстанушы Г. Саблуков, орыс халқының ұлы ақыны А.С. Пушкин жазып алады. Бұлар жырдың қазақ тіліндегі нұсқасын бастауы алмаса да, «Қозы Көрпеш» жырымен орыс оқырмандарын тұңғыш рет таныстырады. Г.Саблуков жырдың бір сюжетін 1830 жылы Семей губерниясындағы Көкжиектеді жүрген орыс чиновнигінен түсіріп алады. Мұндай нұсқалар оның қолында көп болған. Оларда Шөже жырының әсері, содан туатын діни сарындар, ержегілік арна күштірек. Жырдың басқа да нұсқалары аз емес. Мысалы, «Қозы Көрпеш» жырының әлеуметік- реалистік мазмұны басым үлгісін 1833 жылы А.С. Пушкин жазып алып, сол жайында поэма жазуды жоспарланғаны анықталды, — дейді фольклорист, ғалым Ә. Қоңыртбаев өз еңбегінде. Жырдың сюжетін А.С. Пушкин Жайық бойындағы кіш жүз қазақтарынан жазып алған. Бұл вариант айрықша бағалы, халықтық мазмұны күштірек болғандықтан, академик А.С. Орлов өзінің «Казахский героический эпос» деген еңбегінде орысының прогресті жұртшылығын ең алғаш қазақ халқының тамаша эпосы «Қозы Көрпеш- Баян сұлу» жырымен таныстырушы А.С. Пушкин болды деп дұрыс айтады.
Бұдан соң бұл жырдың бір нұсқасын Жанақ ақын аузынан қазақтың тұңғыш ағартушысы, демократы Ш. Уәлиханов жазып алған. Бұл өзіне мектеп жасаған дарынды айтушы, қобызшы Жанықтың өз аузынан шыққандықтан және Шоқанның, Г.Н. Потаннинің жақсы бағалаған жыры болғандан «Қозы Көрпеш» дастанының бір құнды варианты делінеді. Жалғыз–ақ Жанақ нұсқасы Шоқанның қолжазбаларымен бірге Тезек төренің ауылында жойылған, бізге келіп жеткен жоқ.