vl
Объяснение:
Сөйлем Ажалдан қашқан Қорқыт дүниенің төрт тарабын түгел кезді . Толқындар жабуды бүлк - бүлк көтеріп , суға батырмайды .Ажалдан не ? ажал - зат есім . ажалдан - туынды 3.е. , дара 3.е. , дерексіз з.е. , жалпы есім . , дан - шығыс септігінің жалғауы . қашқан не істеген ? етiстiк . негiзгi түбір етістік , дара етістік , салт етістік , болымды етістік . бұрынғы өткен шақ Қорқыт - кім ? зат есім . негізгі з.е. , дара з.е. , деркті з.е. , жалқы з.е. , дүниенің не ? дүние . зат есім . дүниенің -- туынды з.е. , дара з.е. , дерексіз з.е. , жалпы есім . , нің - ілік септігінің жалғауы төрт - неше ? сан есім . төрт -- дара с.е. , негiзгi c.е. , есптiк с.е. , тарабын не ? тарап - зат есім . туынды з.е. , дара 3.е. , дерексіз з.е. , жалпы есім . ( бұған сенімді емеспін түгел-- жалпылау есемдігі.кезді --- не істеді ? етістік түбірі кез , ді табыс септік жалғауы . туынды түбір етістік , дара етістік , сабақты етістік , болымды етістік жедел өткен шақ.
Ертеде бір саудагер ылғи алтын мен күміс жинапты. Алтын мен күмістен басқа байлықты байлық демепті. Алтынды біреуден алдап алыпты, біреуден арбап алыпты.
Біреуден тартып алыпты, біреуден артып алыпты. Не керек: берсе қолынан, бермесе жолынан алыпты. Біреуде алтын бар деп естісе-ақ болғаны, ол адам түн аспапты. Жылан болып шағыпты да, алтынын алыпты, үкі болып ұшыпты да, қорасына түсіпті, күмісін алыпты. Алтынның құлы болған саудагер алтынға арын да, жа- нын да сатыпты. Қорадағы малын да, қамбадағы дәнін де алтынға айырбастапты. Сөйтіп күмістен күмбез, алтыннан айшық орнатып, әсем сарай салдырыпты. Оны алтынмен аптапты, күміспен қаптапты. Аспандағы айды алып айшығына, көктегі жұлдызды алтын күмбезіне қондырыпты.
Салтанатты сарайға, сарайдағы сары алтынның буына, күмістің көбігіне көзі тұнып, есіріп жата беріпті. Аждаһадай ысқырып, халық байлығын лебімен өзіне тарта беріпті. Халық зарлапты да қарғапты.
Әлдеқалай бір жылы құрғақшылық, қу тақыр болып, егін шықпайды, ел ашаршылыққа ұшырайды. Әркім қолдағы барын шашпай-төкпей, ысырап етпей, тартына үнемдейді. Қанағатты қарауыл қойып, тамағын тарта жейді. «Тарта жесең тай қалар, қоя жесең қой қалар, қоймай жесең не қалар» деген. Күн пейілі кеңеймей тұрғанда, азға місе етіңдер, азды аяп, тақты талдап жеп, талшық етіңдер, тоқпейіл болыңдар», – дейді жұрт бір-біріне жаны ашып.
Қыл құйрықты мал, қауызды дән алтыннан артық бағаланады. Қыздың құлағындағы сырға, қолындағы сақина, тамағындағы тана, өңіріндегі ілгек, білегіндегі білезік, шашындағы шолпы – бәрі-бәрі қиылады да жұлынады, саудагердің сарайына жиналады. Бәрі арзан, су тегін кетеді. Бірі уыс ұнға, бірі тостақ бидайға, бірі табақ арпаға айырбасталады. Қанағатсыз саудагер қамбадағы ең соңғы азығын сыпырып, тана түймеге айырбастап, қаңыраған құр сарайдың ішінде шоңқиып отырып қалғанын бір-ақ біледі. Қамбадағы азық қағылып, қорадағы мал таусылып, саудагер саса бастайды, қарны аша бастайды. Қайта айырбастың қамын істеп, залымдыққа салынады, неше түрлі құбылады, бірақ бұл шақта халықтың бір-біріне ашық есігі саудагер келгенде тарс жабық еді. Саудагердің алтынына ешбір қауызды дән, қыл құйрықты мал айырбасталмайды. «Алтыныңды жеп, күмісіңді кемір де отыра бер. Өлмесең, өрем қап! «Алтын, алтын, алтынсың, алтын түбі – салқынсың, күміс, күміс, күміссің, күміс түбі – зымыссың» дейтін шындық бар-ды. Сен шындықты аяққа бастың, жалған істі жалау еттің. Залымдықтың жолы – өлім! Сары алтының сары шаян бо- лып шағар сені, ақ күмісің ақ жылан болып оралар, буындырып өлтірер сені...» дейді бір адам оған.
Кеше ғана өзіне ыстық, құмарлы, пәрменді алтын мырза, кере- метті күміс төре, саудагерге салқын да суық көрінді. Халықты қоғадай жапырып, судай сапырған азулы аждаһа саудагер бір мезетте басынан бағы тайып, қанат, құйрығы кесіліп қалғанына шашын жұлып, бармағын тістеп өкінеді. Ойбай салып, өкіреді.
Ол орнынан тәлтіректеп тұрып, есігін ашып:
– Ей, халайық! Барлық алтынымды алыңдар да, бір қасық астық беріңдер! – дейді.
Ешкім сөзін тыңдамайды.
Ертеңіне есігін тағы ашып:
– Ей, халайық! Барлық алтынымды алыңдар да, бір дорба астық
беріңдер! – дейді.
Ешкім құлақ та салмайды.
Үшінші күні есігін ашып:
– Ей, халайық! Барлық алтынымды алыңдар да, бір табақ
астық, бір тілім нан беріңдер! – дейді.
Бұған да ешкім құлақ аспайды.
Сөйтіп, алтын, күміс ас болмай, ақыры аштан өліп бара жатып,
сарайының маңдайшасына: «Жалғанды шындық жеңеді екен. Халық қаһарына ұрынған өледі екен. Арпа, бидай – ас екен. Алтын, күміс – тас екен» деп жазып кетіпті.