Заттың түрін, түсін, сапасын, белгісін білдіретін сөз табын сын есім дейміз. Мысалы: қызық (кітап), өнерлі (адам), жақсы (хабар), бойшаң (бала).
Сын есім қандай? қай? деген сұрактарға жауап беріп, сөйлемде анықтауыш болады. Мысалы: Қызық кітап оқыдым.
Сын есім етістіктің алдынан тіркесіп, пысықтауыш болады. Мысалы: Ол жақсы оқып, жақсы жүреді.
Сын есім сөйлемнің баяндауышы да болады. Мен үлкенмін, сен кішісің.
Тұлғасына қарай сын есім негізгі және туынды болып бөлінеді.
Негізгі сын есім: қызыл, кәрі, жұмыр, сары, күрең, нашар, сұр, үлкен.
Туынды сын есім: ұялшақ, үлгілі, әсемпаз, өнерлі, күзгі, таулы.
Туынды сын есім сын есім тудырушы жұрнақтар арқылы жасалады.
САПА СЫНЫ МЕН ҚАТЫСТЫҚ СЫН
Шырай арқылы түрлене алатын сын есімнің түрін сапа сын дейміз. Мысалы: жақсырақ, көңілдірек, өте көңілді, жап-жасыл, сарылау, бозаң, үп-үлкен.
Шырай арқылы түрлене алмайтын сын есімнің түрін қатыстық сын дейміз: қалталты, көйлексіз, күзгі, байпақшаң, қалалық (комитет).
ДАРА ЖӘНЕ КҮРДЕЛІ СЫН ЕСІМДЕР
Сын есім заттың сындық сапасын бір сөз арқылы да, көп сөз арқылы да білдіреді. Мысалы: үлкен, нашар, жасыл, тар, әдемі, кіші, қара күрең, үлкенді-кішілі, сары ала, қара тонды.
Күрделі сын есімдер бір лексикалық мағынада, бір сөйлемнің мүшесі қызметінде қолданылады. Мысалы: Бөлмеге жуантықтау орта жасты, жирен шабдар әйел кірді (С. М.).
Күрделі сын есімдердің жасалуы мынадай:
1) Негізгі сын есімдердің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: қара ала, ақ шабдар.
2) Негізгі сын мен туынды сынның тіркесі арқылы жасалады. Мысалы: көк көйлекті, қара қалпақты.
3) Сын есімдердің қосарлануы арқылы жасалады. Мысалы: үлкенді-кішілі, ақтылы-қаралы, үлкен-үлкен,
жақсы-жақсы.
4) Тұрақты тіркестер арқылы жасалады. Мысалы: тонның ішкі бауындай.
СЫН ЕСІМНІҢ ЗАТТАНУЫ (СУБСТАНТИВТЕНУІ)
Сын есім өзінін сындық мағынасын сақтап, оның үстіне заттық мағынаға да ие болып колданыла алады. М ы с а л ы: күштімен алыспа, үлкенді сыйла.
Мұндай сын есімдерді заттанған сын есімдер дейміз. Заттанған сын есімдер әдетте өзі қатысты заттың орнына жұмсалады. Мысалы: Үлкен адамды сыйла — ҮлкендІ сыйла.
СЫН ЕСІМНІҢ ШЫРАЙЛАРЫ
Заттың сындық сапасының басқа заттан артық-кемдігін білдіретін сын есім мағынасын шырай дейміз. Қазақ тілінде 2 түрлі шырай бар: 1) салыстырмалы шырай, 2). күшейтпелІ шырай.
Заттың түрін, түсін, сапасын, белгісін білдіретін сөз табын сын есім дейміз. Мысалы: қызық (кітап), өнерлі (адам), жақсы (хабар), бойшаң (бала).
Сын есім қандай? қай? деген сұрактарға жауап беріп, сөйлемде анықтауыш болады. Мысалы: Қызық кітап оқыдым.
Сын есім етістіктің алдынан тіркесіп, пысықтауыш болады. Мысалы: Ол жақсы оқып, жақсы жүреді.
Сын есім сөйлемнің баяндауышы да болады. Мен үлкенмін, сен кішісің.
Тұлғасына қарай сын есім негізгі және туынды болып бөлінеді.
Негізгі сын есім: қызыл, кәрі, жұмыр, сары, күрең, нашар, сұр, үлкен.
Туынды сын есім: ұялшақ, үлгілі, әсемпаз, өнерлі, күзгі, таулы.
Туынды сын есім сын есім тудырушы жұрнақтар арқылы жасалады.
САПА СЫНЫ МЕН ҚАТЫСТЫҚ СЫН
Шырай арқылы түрлене алатын сын есімнің түрін сапа сын дейміз. Мысалы: жақсырақ, көңілдірек, өте көңілді, жап-жасыл, сарылау, бозаң, үп-үлкен.
Шырай арқылы түрлене алмайтын сын есімнің түрін қатыстық сын дейміз: қалталты, көйлексіз, күзгі, байпақшаң, қалалық (комитет).
ДАРА ЖӘНЕ КҮРДЕЛІ СЫН ЕСІМДЕР
Сын есім заттың сындық сапасын бір сөз арқылы да, көп сөз арқылы да білдіреді. Мысалы: үлкен, нашар, жасыл, тар, әдемі, кіші, қара күрең, үлкенді-кішілі, сары ала, қара тонды.
Күрделі сын есімдер бір лексикалық мағынада, бір сөйлемнің мүшесі қызметінде қолданылады. Мысалы: Бөлмеге жуантықтау орта жасты, жирен шабдар әйел кірді (С. М.).
Күрделі сын есімдердің жасалуы мынадай:
1) Негізгі сын есімдердің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: қара ала, ақ шабдар.
2) Негізгі сын мен туынды сынның тіркесі арқылы жасалады. Мысалы: көк көйлекті, қара қалпақты.
3) Сын есімдердің қосарлануы арқылы жасалады. Мысалы: үлкенді-кішілі, ақтылы-қаралы, үлкен-үлкен,
жақсы-жақсы.
4) Тұрақты тіркестер арқылы жасалады. Мысалы: тонның ішкі бауындай.
СЫН ЕСІМНІҢ ЗАТТАНУЫ (СУБСТАНТИВТЕНУІ)
Сын есім өзінін сындық мағынасын сақтап, оның үстіне заттық мағынаға да ие болып колданыла алады. М ы с а л ы: күштімен алыспа, үлкенді сыйла.
Мұндай сын есімдерді заттанған сын есімдер дейміз. Заттанған сын есімдер әдетте өзі қатысты заттың орнына жұмсалады. Мысалы: Үлкен адамды сыйла — ҮлкендІ сыйла.
СЫН ЕСІМНІҢ ШЫРАЙЛАРЫ
Заттың сындық сапасының басқа заттан артық-кемдігін білдіретін сын есім мағынасын шырай дейміз. Қазақ тілінде 2 түрлі шырай бар: 1) салыстырмалы шырай, 2). күшейтпелІ шырай.
