Тю́рки (тюркоязы́чные наро́ды[8], наро́ды тю́ркской языково́й гру́ппы[5]) — этноязыковая общность[9][10] народов, говорящих на тюркских языках.
Тюркские народы
Численность и ареал
Всего: приблизительно 160-165 млн человек[7]
Flag of Turkey.svg Турция — 55 млн[1]
Flag of Iran.svg Иран — от 15 до 35 млн (Азербайджанцы в Иране)[2]
Flag of Uzbekistan.svg Узбекистан — 29 млн
Flag of Kazakhstan.svg Казахстан — 13 млн [3]
Flag of Russia.svg Россия — 11 млн [4][5]
Flag of the People's Republic of China.svg КНР — 11 млн
Flag of Azerbaijan.svg Азербайджан — 9 млн
Flag of Turkmenistan.svg Туркмения — 5 млн
Flag of Germany.svg Германия — 5 млн
Flag of Kyrgyzstan.svg Киргизия — 5 млн
Кавказ (без Азербайджана) — 2 млн
ЕС — 2 млн (без Великобритании, Германии и Франции)
Flag of Iraq.svg Ирак — от 600 тыс.[6] до 3 млн (Туркоманы)
Flag of Tajikistan.svg Таджикистан — 1 млн
Flag of the United States.svg США — 1 млн
Flag of Mongolia.svg Монголия — 100 тыс.
Flag of Australia.svg Австралия — 60 тыс.
Латинская Америка (без Бразилии и Аргентины) — 8 тыс.
Flag of France.svg Франция — 600 тыс.
Flag of the United Kingdom.svg Великобритания — 50 тыс.
Flag of Ukraine.svg Украина и Flag of Belarus.svg Белоруссия — 350 тыс.
Flag of Moldova.svg Молдавия — 147 500 (Гагаузы)
Flag of Canada (Pantone).svg Канада — 20 тыс.
Flag of Argentina.svg Аргентина — 1 тыс.
Flag of Japan.svg Япония — 1 тыс.
Flag of Brazil.svg Бразилия — 1 тыс.
Остальные регионы мира — 1,4 млн
Язык
тюркские языки
Религия
преимущественно ислам; также православие, иудаизм, буддизм, тенгрианство и др.
Родственные народы
в языковом отношении предположительно (в рамках гипотетической алтайской языковой семьи) — монгольские и тунгусо-маньчжурские народы
У этого термина существуют и другие значения, см. Тюрки (значения).
Большинство современных тюрок — мусульмане, но есть также православные христиане (основная часть гагаузов, чувашей и якутов), иудеи (крымчаки и караимы), буддисты (тувинцы и жёлтые уйгуры), бурханисты (алтайцы), тенгрианцы (хакасы, шорцы и телеуты).
Глобализация и усиление интеграции с другими народами привели к широкому распространению тюрков за пределы их исторического ареала. Современные тюркоязычные народы проживают на разных континентах — в Евразии, Северной Америке, Австралии и на территориях самых разных государств — от Средней Азии, Северного Кавказа, Закавказья, Средиземноморья, Южной и Восточной Европы и далее на восток — вплоть до Дальнего Востока России[11]. Тюркские меньшинства имеются также в Китае, государствах Америки, Ближнего Востока и Западной Европы. Крупнейшая территория расселения — в России, а численность населения — в Турции.
Механикалық тербелістердің физикалық процесс ретіндегі жалпы белгісі қозғалыстың белгілі уақыт аралығында қайталанып отыруы болып табылады. Дене қозғалысы толығымен қайталанып отыратын ең аз уақыт аралығын (интервалын) тербеліс периоды деп атайды. Басқаша айтқанда, тербеліс периоды дегеніміз — бір толық тербеліс жасауға кеткен уақыт. Тербеліс периоды секундпен (с) өлшенеді және оны Т әрпімен белгілейді.
Дене қайсыбір нүктеден шығып, сол нүктеге қайта оралғандағы қозғалыс процесі бір циклді береді. Мысалы, дененің шеңбер бойымен бір айналым жасауын бір цикл дейміз.
Бірлік уақыт ішіндегі тербелістер саны тербеліс жиілігі деп аталады.
Жиіліктің гректің v әрпімен белгіленетінін сендер білесіңдер. Тербелмелі қозғалыс жиілігінің өлшем бірлігіне 1 с ішінде толық бір тербеліс жасайтындай тербелістің жиілігі алынады. Бұл бірлік неміс ғалымы Генрих Герцтің құрметіне герц (Гц) деп аталған:
1 Гц = 1 с-1
Тәжірибеде килогерц (кГц), мегагерц (МГц) сияқты еселік бірліктер пайдаланылады.
Егер дене t с ішінде n тербеліс жасаса, онда ν тербеліс жиілігі ν = n/t болады, ал Т тербеліс периоды Т = t/n. Тербеліс периоды мен тербеліс жиілігі арасында қарапайым байланыстың бар екені жиілік периодқа кері шама, ал период жиілікке кері шама:
ν=1/T, T=1/ν
Тербелмелі қозғалысты сипаттайтын келесі бір негізгі шама — амплитуда. Тербеліс амплитпудасы деп дененің тепе теңдік күйінен ең үлкен ығысуының мәнін айтады. Амплитуда А әрпімен белгіленеді, яғни A = хmax.
Қозғалыстың басқа түрлері сияқты тербелмелі қозғалысты да жылдамдық және үдеу арқылы сипаттауға болады. Алайда тербелмелі қозғалыс кезінде бұл шамалар нүктеден-нүктеге өткен сайын өзгеріп отырады. Мысалы, тербеліп тұрған дененің жылдамдығы тепе-теңдік күйінен ең үлкен ауытқу нүктесінде (xmax = А және хmax = -А болғанда) нөлге тең, ол нүктелерде дене тоқтайды да, қарама-қарсы бағытта қозғала бастайды. Ал дене тепе-теңдік күйінен өткен (х=0) кезде оның жылдамдығы ең үлкен мәнге ие болады. Үдеу керісінше дене тепе-теңдік күйінен еткенде нөлге тең болады. Өйткені бұл нүктеде күш нөлге тең. Тепе-теңдік күйінен ен үлкен ауытқуға сәйкес келетін нүктелерде (хmax = A және xmax = -А болғанда) үдеудің шамасы ең үлкен мәнге жетеді, себебі бұл нүктелерде серпімділік күші ең үлкен мәнге ие. Сөйтіп, тербелмелі қозғалыс кезіндегі жылдамдық пен үдеу периодты түрде өзгеріп отырады, яғни әрбір Т период өткен сайын жылдамдық және үдеу векторларының бағыты мен модулі қайталанады.
Механикалық тербелістер кезіндегі дене қозғалысының сипаттамалары туралы көрнекі түсінік қалыптасуы үшін мынадай тәжірибе жасауға болады. Серіппеге ілінген жүкке бояуға батырылған қылқаламды бекітіп, оның алдына қылқаламның ұшы тиіп тұратындай етіп ақ қағаз парағын ұстаймыз. Жүк тербеліс жасаған кезде қағазды тұрақты жылдамдықпен горизонталь бағытта жылжытамыз. Сонда қылқалам қағаз бетінде үздіксіз сызық түрінде із қалдырады.
Егер жүктің тербелісін тоқтатып, оны тепе-теңдік күйіне келтірсек, содан кейін парақты қайтадан қылқалам ұшының алдында горизонталь бағытта қайта жылжытсақ, онда қағаз бетінде түзу горизонталь сызық түрінде із қалады. Егер осы түзуді абсциссалар осі ретінде алсақ, онда абсциссалар осінің бойьша қағаз парағының бірқалыпты қозғалысы басталған мезеттен бері өткен уақытты салуға болады, ал жүк тербелген кезде парақ бетінде қалған із тербелістегі жүктің х координатасының t уақытқа тәуелділігінің графигін береді.[1]